dóttir Ósvalds konungs og kona Þórðar Skeggja og Runólfs Gissurarsonar landnámsmanna.
Í ýmsum fornsögu íslendinga má sjá ensk áhrif og engil-saxneskra konunga getið, þar á meðal er afkomanda eins þeirra getið í Landnámabók (Útgáfa Guðna Jónssonar) þar segir í fyrsta kafla:
„Þórðr skeggi hét maðr. Hann var sonr Hrapps, Bjarnarsonar bunu. Þórðr átti Vilborgu Ósvaldsdóttur. Helga hét dóttir þeira. Hana átti Ketilbjörn inn gamli.
Þórðr fór til Íslands ok nam land með ráði Ingólfs í hans landnámi á milli Úlfarsár ok Leiruvágs. Hann bjó á Skeggjastöðum. Frá Þórði er margt stórmenni komit á Íslandi.“
Aftur síðar segir (undir landnámsmönnum í Austfirðingafjórðungi):
„Þórðr skeggi, sonr Hrapps Bjarnarsonar bunu, hann átti Vilborgu Ósvaldsdóttur ok Úlfrúnar Játmundardóttur. Þórðr fór til Íslands ok nam land í Lóni fyrir norðan Jökulsá milli ok Lónsheiðar ok bjó í Bæ tíu vetr eða lengr. Þá frá hann til öndvegissúlna sinna fyrir neðan Heiði í Leiruvági. Þá réðst hann vestr þannig ok bjó á Skeggjastöðum, sem fyrr er ritat. Hann seldi þá Lónlönd Úlfljóti, er lög flutti út hingat. Dóttir Þórðar var Helga, er Ketilbjörn inn gamli átti at Mosfelli.
Landnámabók Sturlu Þórðarsonar er samhljóða þessu að ofan. Í Landnámabók Hauks lögmanns, Hauksbók segir:
„Þórður Skeggi hafi átt Vilborgu dóttur Oswalds konungs og Úlfrúnar hins „óbornu“, dóttur Eatmundar (Játmundur er síðari nafnframburður) Englendingakonungs. Helga dóttir Þórðar átti Ketilbjörn inn gamli átti at Mosfelli.“
Í 113 kafla Brennunjálssögu kemur þessi ættarfærsla aftur fyrir en nú er Vilborg nefnd Valborg og Úlfrún kölluð Jórunn dóttir Ósvalds konungs hins helga og móðir Jórunnar sögð Bera Játmundardóttir konungs hins helga. Þar er Ósvaldi konungi Austur-Anglíu (875-879/80) ruglað saman við Ósvald hina helga konung Northumbrian (604-642), móðurrakning Valgerðar hefur hinsvegar enga stoð í öðrum heimildum:
„Maður er nefndur Guðmundur hinn ríki er bjó á Möðruvöllum í Eyjafirði. Hann var Eyjólfsson, Einarssonar, Auðunarsonar rotins, Þórólfssonar smjörs, Þorsteinssonar skrofa, Grímssonar kambans. Móðir Guðmundar hét Hallbera dóttir Þórodds hjálms en móðir Hallberu hét Reginleif dóttir Sæmundar hins suðureyska. Við þann er kennd Sæmundarhlíð í Skagafirði. Móðir Eyjólfs, föður Guðmundar, var Valgerður Runólfsdóttir. Móðir Valgerðar hét Valborg. Hennar móðir var Jórunn hin óborna dóttir Ósvalds konungs hins helga. Móðir Jórunnar var Bera dóttir Játmundar konungs hins helga. Móðir Einars, föður Eyjólfs, var Helga dóttir Helga hins magra er nam Eyjafjörð. Helgi var son Eyvindar Austmanns og Raförtu dóttur Kjarvals Írakonungs. Móðir Helgu, dóttur Helga, var Þórunn Hyrna dóttir Ketils Flatnefs, Bjarnarsonar bunu, Grímssonar hersis. Móðir Gríms var Hervör en móðir Hervarar var Þorgerður dóttir Háleygs konungs af Hálogalandi.“
Hverjir voru þessir konungar Ósvaldur og Játmundur? Engilsaxnesku ríkin á Bretlandi voru fjögur lengi vel, Wessex, Mercia, East Anglía og Northumbria, en í byrjun 10 aldar eftir innrás víkinga féll Austur-Anglía undir áhrifasvæði norrænna manna, hins svonefndu Danalög
Játmundur konungur Austur Anglíu
Edmund (kallaður Játmundur víða í íslenskum fornritum) var konungur Austur Anglíu (854-869/70) Edmundur kemur nokkuð við sögu í íslenskum fornritum, m.a mælir Ari fróði upphaf og endir landnámsaldar við dauða hans og segir í Íslendingabók sinni, sem er rituð 1120-1130:
„að á sex tigum vetra yrði Ísland albyggt, svo að eigi væri meir síðan. Því nær tók Hrafn lögsögu Hængssonur landnámamanns, næstur Úlfljóti, og hafði tuttugu sumur … Það var sex tigum vetra eftir dráp Eadmundar konungs, vetri eða tveim áður Haraldur enn hárfagri yrði dauður …“
Edmund varð píslavottur og tekinn í helgra manna tölu fljótlega eftir dauða sinn. Það voru víkingar hins danska Ívars beinlausa Ragnarssonar loðbrókar, sem greiddu leið Játmundar inn í himnaríki, því að hann vildi hvorki láta það eftir þeim að kasta kristinni trú né gerast undirkonungur segir sagan.
Tilvitnun Ara fróða í Edmund bendir til að almenn vitneskja hafi verið hjá lærðum mönnum á þeim tíma sem Ari ritar þetta um örlög Edmundar og hann kann að hafa haft heimildir um það.[1] Svo einkennilegt sem það er, var helgi Edmundar ekki síst haldið uppi af kristnum afkomendum víkinganna sem drápu hann. Fundist hefur slegin mynd í Austur Anglíu frá árinu 895, sem þá var undir stjórn Dana, sem bar textann „SCE EADMUND REX“, -Edmund konungur helgið- . Samkvæmt því hefur goðsögnin[2] um helgi Edmundar verið byrjuð rúmum 20 árum eftir dauða hans hjá kristnum víkingum. Knútur hin danski konungur Englands (1016) lét svo reisa kirkju[3], „Abbey at Bury St Edmunds“ til minningar um Edmund, Engar heimildir eru um börn eða eiginkonu(r) Edmundar og Landnáma því eina heimildin er um slíkt.
Sem nefndur er í Landnámu faðir Vilborgar konu Þórðar Skeggja er líklega Oswald konungur Austur-Anglíu sem tók við konungsdómi eftir dauða Edmundar (Játvarðar). Einu heimildir um tilveru hans er slegin mynt[4] í nafni Oswald konungs í Austur-Anglia, á áttunda áratug níundu aldar eftir dauða Edmundar píslarvotts. Engar aðrar heimildir eru um valdatíma hans.
4 Tvær myntir um Oswald, nú í British Museum
Seaby 957 konungur Oswald. East Anglia, AD 870. 17,16 mm, 1,09 gr. Moneyer Olbicis? +OSDALD DE, innan hrings / +OLBICIS um kross innan hrings. Seaby 957; BMC 87 var. (Nafn myntsláttumanns).
Seaby 957 (2) King Oswald, AR Penny, AD 870, 1,0g. 17,1 mm. Links. +O(T)( )BVICE kringum A / +OE(T)B(V)[ ]A(S) í. Spink 957; BMC 87.
Annar konungur, Aethelred, virðist einnig hafa ríkt í Austur-Anglíu á tímabilinu eftir dauða Edmundar. Aðeins er vitað um fimm myntir (2009) af konungi frá Austur-Angli að nafni Aethelred um 870. Enskir sagnfræðingar telja almennt að þessir konungar sem komu eftir Edmund helga hafi í reynd ríkt í skjóli víkinga sem höfðu náð Austur -Anglíu er þeir sigruðu Edmund.
Það má leiða líkum að því að hér sé um að ræða Aethelred (Aethelred), (f. 848 d. 871) konungur Wessex frá 865 til dauðadags 871. Hann kann að hafa lýst sig konung Austur -Anglíu í kjölfar dauða Edmundar 869 og gefið út mynt sem slíkur til að árétta andvægi við tímabundnum yfirráðum víkinga þar. Hann var sá fjórði af fimm sonum Æthelwulfs konungs af Wessex, sem urðu konungar. Æthelred tók við af eldri bróður sínum Æthelberht og á eftir honum kom yngsti bróðir hans, Alfreð mikla. Æthelred átti tvo syni, Æthelhelm og Æthelwold, sem gengu hjá konungdómur við dauða föður þeirra vegna þess að þeir voru enn ungabörn og Alfreð tók við af Aethelred 871.
Í konungstíð Æthelreds kom Heiðni víkingaherinn til Englands. Á fimm árum lögðu víkingar Northumbria og East Anglia undir sig og í lok 870 hófu þeir alhliða árás á Wessex. Í byrjun janúar 871 var Æthelred sigraður í orrustunni við Reading. Fjórum dögum síðar sigraði hann í orrustunni við Ashdown, en í kjölfarið fylgdu tveir ósigur á Basing og Meretun. Hann lést skömmu eftir páska 871.
Alfreð mikli (alt. Ælfred 848/849 – 26. október 899) var konungur Vestur-Saxa frá 871 til 886, og konungur engilsaxa frá 886 til dauðadags 899. Hann var yngsti sonur Æthelwulfs konungs og konungs. fyrri kona hans Osburh, sem bæði dó þegar Alfred var ungur. Þrír bræður Alfreðs, Æthelbald, Æthelberht og Æthelred, ríktu til skiptis á undan honum. Undir stjórn Alfreðs voru gerðar töluverðar umbætur á stjórnsýslu og hernaði sem leiddu til varanlegra breytinga á Englandi.[5]
Eftir að hafa tekið við konungstign eyddi Alfred nokkrum árum í að berjast við innrásir víkinga, fór í útlegð um tíma, en vann síðan afgerandi sigur í orrustunni við Edington árið 878 og gerði samning við víkinga þar sem England var skipt á milli engilsaxnesks yfirráðasvæðis og Danelaw, yfirráðum víkinga, sem samanstóð af Norður-Englandi, norðausturhluta Midlands og Austur-Anglia. Alfreð hafði einnig umsjón með kristnitöku Guthrums víkingaleiðtoga. Hann varði ríki sitt gegn tilraun víkinga til landvinninga og varð ríkjandi höfðingi á Englandi.[3] Alfreð byrjaði að titla sig sem „konung engilsaxanna“ eftir að hafa unnið London aftur af víkingunum.
Ekki er ólíklegt að Alfreð hafi sett Oswald frænda sinn sem konung Austur-Anglíu til málamynda fram að því að samningurinn við víking um Danelaw tók gildi árið 880, þegar hin danski Guthrum við konungsdómi í Austur-Anglíu eftir að hann hafði samið við Alfreð konung um að taka kristni og lifa í friði. Skírnarnafn hans varð Aethelstan og réð hann nú Austur-Anglia sem konungur þess. Árið 880 gaf hann út mynt sína sem Aethelstan Rex.
Í bók Axel Woolf; Scandinavian Dynasties in English_Kingdoms[6] , segir um Oswald;
„Aðeins tvær myntir eru til eftir eftirmann Edmunds, Oswald, , báðar úr safni frá snemma á tíundu öld sem fundust á lóð Cuerdale Hall í Lancashire árið 1843. Svo fábrotinn sönnun fyrir tilveru hans hefur líklega stuðlað að fábrotinni tilveru hans í ýmsum útgáfum Handbook of British Chronology.
En það geta þó verið önnur sönnunargögn um valdatíma hans sem sagnfræðingar hafa ekki áður séð. Landnámabók Íslands, segir frá nöfnum nokkur hundruð fyrstu íslensku landnámsmönnunum sem talið var að hefðu komið til Íslands á milli um 870 og 930. Auk þess að nefna þá og bæi þeirra er oft stutt frásögn um landnám þeirra og næstum alltaf einhverjar ættfræðiupplýsingar um fortíð þeirra, bakgrunn landnámsins. Áhugi okkar liggur í einum þeirra, Þórði skeggja landnámsmanni, Hrappssyni sonar Björns bunu. Hauksbók ein útgáfa Landnámsbókar, segir okkur að hann hafi verið „kvæntist Vilborgu dóttur Oswalds konungs og Úlfrúnar hins „óbornu“, dóttur Edmundar Englendingakonungs hins helga. Sturlabók, önnur frumútgáfa textans, gefur sömu upplýsingar en án konunglegheitanna. Jakob Benediktsson, ritstjóri nýjustu útgáfu Landnámabókartaldi taldi þetta rugl, þar sem hann þekkti aðeins sjöundu aldar Northumbria manninn Oswald. En með hliðsjón af sönnunargögnum myntanna er möguleikinn á að þetta varðveiti raunverulegar níundu aldar upplýsingar. Önnur hugsanleg sönnun um þennan síðasta engilsaxneska konung Austur-Anglíu er Oswald filius Regis (sonur konungs) sem vottar þrjár skrár á þessu tímabili, eina fyrir Æthelswyth drottningu af Mercia árið 868, eina fyrir bróður hennar Æthelred konung Wessex, gefin út í Dorchester, Dorset sama ár, og loks skrá yfir sölu á landi af Eardwulf sem gefin var út árið 875. Þetta síðasta skjal er einnig vitnað af Afreð, þá konungi af Wessex.
Þegar Frank Stenton fjallar um þetta söluskjal Eardwulfs, gerði ráð fyrir að Oswald þessi væri sonur eins af eldri bræðrum Alfreds, sem hafði verið konungur á undan honum í konungdómi í Wessex. Þetta er mögulegt, jafnvel líklegt. Flestir þeirra sem titlaðir eru filius Regis á níundu öld sem vitni á skjölum voru vestur-saxneskir þó að Beorhtferth, sem staðfestir Abingdon-skrá Æthelreds, sé annars óþekktur í Wessex og beri nafn með Mercian-einkennum. Ef Oswald var ekki vest-saxneskur, gæti maður velt því fyrir sér hvort hann hafi verið útlagi frá Northumbrian, því nöfn sem byrja á Os-, voru tiltölulega algeng meðal konunga í Northumbrian, þar á meðal Osberht, annar af tveimur konungum sem víkingar drápu árið 867.“
„Frásögn Landnámabók af hjónabandi Oswalds og dóttur Edmundar myndi vissulega benda til, ef við eigum að treysta þessi frásögn, að hann væri ekki náinn frændi Edmundar. Ef hann er maður sem verður vitni að sölubréfi Eardwulfs árið 875, þá verður valdatími hans að hefjast í því ári eða síðar, því á skjalinu bar hann ekki konungstitil, heldur konungssonur, valdatími hans væntanlega hefur væntanlega endað með Guthrum árið 880. Tiltölulega stutt valdatíð gæti skýrt óvenju fáar myntir sem fundust með nafni hans.
Að öðrum kosti, ef lögmæti hans lá í tengslum við Edmund, gæti hann, frekar en þeir dönsku höfðingjar sem komu síðar, verið ábyrgur fyrir þeim minningarmyntum um Edmund sem síðar voru gefnar út (aðeins um 10-20 árum eftir dauða hans), því ólíklegt er að danskir víkingar hafi gert það (og einnig í ljósi þess að Oswald var tengdarsonur Edmundar samkvæmt Landnámabók). Aðalatriðið sem ber að skilja út frá myntútgáfu um Oswald konungur, er að hann var ekki Dani og dönsk yfirráð eða fólust í fyrstu ekki í sér beina stjórnun heldur frekar undirokun.“ (Þýðingin er greinarhöfundar).
Þessi Oswald filius Regis kemur fyrir í konungsgerðum fyrst 868 og síðast 875 og líklega sami maður og á mynt sem konungur Austur-Anglíu 876-879. Ekki er það ólíklegt að þessi frændi Alfreðs mikla hafi verið málamyndakonungur Austur -Anglíu þessi ár. En hugum að tímalínu þessa fólks. Oswald hefur að minnsta kosti verið orðin 12 ára (sjálfræðisaldur) þegar hann er vitni í málskjali 868 og hefur því verið fæddur ekki seinna en árið 855 og kann því að hafa verið sonur annað hvort Æthelbald (d 860) eða Æthelberth (d.865) konunga Wessex sem dóu ungir á undan bræðrum sínum Æthelred og Alfreð. Oswald getur því hafa á börn sem voru fædd eftir 870.
Af heimildum má ráða að Vilborg sem er sögð dóttir Ósvalds konungs er enskt nafn[7] frá þessum tíma og má vera að Þórður Skeggi hafi verið einn af höfðingjum í víkingaher Gutrums og tekið sér dóttir Ósvalds fyrir konu, hvort sem var sem herfang eða ekki. Það má ráða af aldri föður hennar Ósvalds, að að hún hafi verið talsvert yngri en Þórður. Af Íslendingabók Ara má ráða að Þórður Skeggi hafi tekið sér landnám að Lóni um árið 900, hann er þá um sextugt (f.um 840) en Vilborg yngri en þrítug (f. eftir 870). Börn Þórðar eru sögð Helga (ættmóðir Haukdæla) Þuríður, kona Eiríks Hróaldssyni Hofi í Goðdölum og Arndís, kona Þorgríms goða að Hofi Kjalarnesi Helgasyni bjólu, einnig er vitað af Íslendingabók Ara að hún giftist aftur á Íslandi, væntanlega eftir dauða Þórðar, Runólfi Gissurarsyni og þeirra barn var Valgerður Runólfsdóttir. Ketill Þorsteinsson biskup, annar þeirra sem bað Ara að semja Íslendingabók var þaðan afkomandi Vilborgar í fimmta lið. Ari sjálfur var í sjöunda lið frá Runólfi og Vilborgu og einnig afkomandi Helgu dóttir Vilborgu og Þórðar.
Af þessu má sjá að Ari og Ketill biskup hafa haft vitneskju um ættboga sinn frá Vilborgu Ósvaldsdóttur og vitneskjan um móður hennar, Úlfrúnar dóttir Játmundar hins helga, var líklega komin frá forfeðrum þeirra, fremur en sögusögnum. Úlfrún, eða Wulfrun[8] var enskt nafn á tíundu öld og er því ekki nafnatilbúningur.
Seaby 957 konungur Oswald. East Anglia, AD 870. 17,16 mm, 1,09 gr. Moneyer Olbicis? +OSDALD DE, innan hrings / +OLBICIS um kross innan hrings. Seaby 957; BMC 87 var. (Nafn myntsláttumanns).
Seaby 957 (2) King Oswald, AR Penny, AD 870, 1,0g. 17,1 mm. Links. +O(T)( )BVICE kringum A / +OE(T)B(V)[ ]A(S) í. Spink 957; BMC 87.
Viska aldanna, orð meistaranna, lýsa leitandanum veginn. Heimarnir í kringum manninn, sýnilegi sem ósýnilegir, en eru veruleiki mannsins og allar athafnir hans í þeim ákvarða framtíð hans. 11 bækur með reynslu aldana
Tenginga í bækurnar:
Agni Jóga „Hinar ýmsu greinar jóga eru ekki í mótsögn hver við aðra.“
Óendanleikinn I. „Er við hæfi að tala um óendanleika ef hann er óraunverulegur? “
Óendanleikinn II. „Á hinu efnislega og hinu andlega er aðdráttaraflið með líkum hætti “
Helgiveldið „Stigveldi er ekki þvingun, það er lögmál alheimsins. “
Hjartað „Hvernig geta leitendur geislað ef enginn logi er í hjörtum þeirra? “
Eldheimar I. „Umkringdu þig eldi og þú verður ónæmur,“ eru forn sannindi.
Eldheimar II. „Ástandið milli svefns og vöku veitir mjög markvert svið fyrir athuganir.“
Eldheimar III. „Eldheitum anda er gefinn hæfileiki til að ná fíngerðari orku. “
Ákallið (AUM) „Læknar hafa tekið eftir því að viss lyf hafa ólíka verkun á fólk.“
Bræðralag “ Hugmyndin um bræðralag er umvafin hinu allra helgasta.“
Æðri heimar Hugsuðurinn sagði: „Vertu fær um að gera innri heilara þinn að vini þínum.“
Orðaleit Hægt að leita að efni í einni eða fleirri bókuum.
Rúnir eru fornt stafróf sem notað var í mörgum germönskum málum frá 2. öld þar til þær smám saman viku fyrir latnesku letri. Uppruni rúnanna er óljós, svo að við vitum ekki hvort þau stafa af latneska stafrófinu eða öðru, en tilvist þeirra gæti hafa haft áhrif á ritun á norrænum málum. Rúnaritun þróaðist líklega á samskiptasvæði milli germanskar þjóðir og Miðjarðarhafið[1] að minnsta kosti á fyrstu öld e.k., og virðist hafa breiðst nokkuð hratt út á norðurlöndunum þar sem finnst eldra stafrófið, 24 stafa futharkið frá þriðju öld e.k. en í snemma á níundu öld er komið fram yngra rúnaletrið, eða 16 stafa futhark og samtímis ný bylgja af rúnaristum. Þessi yngri bylgja fellur saman við þróun skáldlegra vísna.
Allra elsta rúnaristan, sem þekkt er, er frá því um 150 e. Kr. á greiðu úr horni sem fannst í Vimose á Fjóni. Næst elstu rúnaristurnar eru frá seinni hluta 2. aldar og virðist rúnastafrófið hafa þá þegar verið komið í fastar skorður. Allar ristur frá 2. og 3. öld eru mjög stuttar, eitt eða tvö orð. Flestar þeirra hafa fundist í Suður-Skandinavíu, á Jótlandi, Sjálandi, Fjóni og á Skáni.
Rúnir voru má segja að hafa verið stafróf N-Evrópu um allan hinn germanska heim.
Elstu rúnasteinarnir voru reistir í Noregi og Svíþjóð á þjóðflutningstímanum. Lengsta áletrunin sem fundist á rituð er um 170 orð en hana er að finna á rúnasteini frá Rök í Svíþjóð frá upphafi 9. aldar. Fáir rúnasteinar hafa fundist á Íslandi. Rúnasteinar eru oftast legsteinar eða minnismerki en rúnir voru oft ristar í tré og á ýmsa hversdagslega hluti, svo sem rúmgafla og kamba.
[1] „Menn vita ekki, hver eða hverir fundið hafa upp stafrof þetta í öndverðu. Og ekki kemur þeim heldur með öllu saman um það, af hvaða eldra stafrofi rúnastafrofið sé leitt. Sumir (Wimmer, Holger Pedersen) töldu alla rúnastafina gerða af stafrofi latínumanna. Aðrir (Bugge, von Friesen) töldu gríska stafrofið lagt til grundvallar um flesta þeirra, en latneska stafrofið þó um nokkra. Enn aðrir (Marstrander, Hammarström) töldu rúnastafina leidda af norður-etruskisku stafrofi, er upphaflega hefði verið leitt af latínustafrofi, og hefðu Keltar í Norður-Italíu þegar á 1. öld fyrir Kristsburð notað þetta stafrof.“ –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson
Rök-steinninn frá Svíþjóð frá 9. öld. Á hann eru ristar rúnir úr eldri og yngri rúnaröðinni og dulrúnir.
Elsta vísa á rúnaletri sem fundist hefur er á Karlevi rúnasteininum á Ölandi frá því um 1000. Þetta ljóð notar vissulega staðfestar ljóðhefðir, en það er alveg eins samsett á þessum stórmerkilega stað og skorið í stein, eins og það er „skrifað“ í öllum skilningi, og stafar beint af munnlegri ljóðrænni hefð. Heilmikið af vísum er varðveitt í rúnum, flestar með einföldum hætti. Mörgum áletruðum steinum var ætlað að sjást og dást að og stóðu við þjóðleiðir eða krossgötur, eða „Nærri veginum“ eins og tveir sænskir steinar segja og bergmála spakmælið í Hávamálum:
Sonr er betri, þótt sé síð of alinn eftir genginn guma; sjaldan bautarsteinar standa brautu nær, nema reisi niðr at nið.
Sænskur steinn skilur ekki eftir vafa um að þrír hlutar mynda eina heild í huga rúnameistarinn: tungumál mótað í letur, steininn sem er mótað í, og mannorð mannsins; hann skrifar í vísu[2]:
„Hróðsteinn og Eilífr, Áki og Hákon, þessir piltar reistu þennan áberandi stórkostlega steinn eftir að föður þeirra, Kali dó. Þannig verður að göfugur maðurinn nefndur svo lengi sem steinninn endist / lifir og stafir rúnanna.“
[2]Romancing the Rune: Aspects of Literacy in Early Scandinavian Orality*. Joseph Harris. Cornell University Library 2008
Hér sjáum við ljóðrænnar samsetningar og rúnaskrift sem virðist nokkuð útbreidd. Sænsk áletrun (í kvæði) var árituð af Þorbirni. Getið er um skáld um miðja tólftu öld sem las rúnir, ásamt bókum og ljóðum. Það eru ljóðræn skreytingar á futhark, rúnaljóði, eins og í vissum hlutum norrænna viskuljóða. Það er engin spurning að hin mörgu dæmi um rúnir á steinum og tré, að rúnalæsi var algengt. Alls staðar þar sem víkingar og norrænir menn ferðuðust, áttu viðskipti eða settust að, er að finna minjar um rúnanotkun. Rúnir voru ristar á bautasteina og minnisvarða hvers konar; á vopn og verkfæri, á skinn, vaxtöflur og viðarkefli sem notuð voru sem sendibréf.
Í norrænni goðafræði er stafróf rúnanna goðum kenndar, reginkunnr. Á Noleby rúnasteinunum frá um. 600 e.k segir Runo fahi raginakundo toj[e’k]a…, eða „ Rúnir sagði ég reginkunnar“ og á Sparlösa rúnasteininum frá 9 öld segir, Ok rað runaʀ þaʀ rægi[n]kundu„ eða ..“og rúnir þær voru reginkunnar. Í erindum 80 og 142 í Hávamálum er fjallað um rúnir reginkunnar
80. Þat er þá reynt, er þú at rúnum spyrr inum reginkunnum, þeim er gerðu ginnregin ok fáði fimbulþulr, þá hefir hann bazt, ef hann þegir
142. Rúnar munt þú finna ok ráðna stafi, mjök stóra stafi, mjök stinna stafi, er fáði fimbulþulr ok gerðu ginnregin ok reist hroftr rögna.
Engin efi er á því að rúnir hafi verið tengdar dulmagni og yfirnáttúrlegum öflum frá upphafi. í Hávamálum er sagt frá því að Óðinn sjálfur hafi fyrstur fengið rúnirnar. Hann hékk í Yggdrasil í níu nætur, stunginn síðusári, þar til rúnirnar birtust honum. Hann meðtók þær og féll þá niður úr trénu.
138.Veit ég, að ég hékk vindga meiði á nætur allar níu, geiri undaður ok gefinn Óðni, sjálfur sjálfum mér, á þeim meiði, er manngi veit hvers af rótum renn.
139. Við hleifi mikinn sældu né við hornigi; nýsta ég niður, nam ég upp rúnar, æpandi nam, féll ég aftur þaðan.
Í Sigurdrífumálum, sem talin eru ort um 900, annað hvort í Noregi eða á Íslandi, er nokkurs konar „rúnafræði“, þar sem taldar eru ýmsar tegundir rúna (sigrúnar, ölrúnar, sennilega varnarrúnar við eitri í drykk, bjargrúnar, brimrúnar, límrúnar, málrúnar, hugrúnar), sem taldar eru koma að gagni í ýmiskonar raunum. Í Guðrúnarkviðu inni fornu, sem talin er ort á Íslandi á 11. öld, segir;
22. erindi: Voru á horni hvers kyns stafir ristnir ok roðnir, ráða ek né máttak.
Blað úr Codex Runicus, handriti frá um 1300 geymir einn elsta og best varveitta texta Skánarlaga og er ritaður eingöngu með rúnum.
Skánarlög voru skrifuð niður um 1212-20 og eru með elstu lagabálkum á Norðurlöndunum.[3]
Rúnir á Íslandi
Landnámsmennirnir íslensku, hvort sem þeir komu frá Noregi eða af Vesturlöndum, hafa þekkt rúnaletrið. Bera mörg Eddukvæðanna því ljósast vitni, að rúnaþekking var bæði í Noregi og á Íslandi á 10. öld.
Einungis hafa tæplega hundrað rúnaristur fundist á Íslandi og eru þær elstu frá 10. eða 11. öld og þær yngstu frá síðari hluta 19. aldar. Um 50 af þessum ristum eru á rúnalegsteinum flestar sennilega frá 15. og 16. öld. Þegar á líður 17. öldina er notkun á rúnum almennt hætt en þær voru í nokkrum mæli notaðar til skrauts í útskurði allt til loka 19. aldar.
Elst rúnarista sem fundist hefur á Íslandi er án efa spýtubrot úr ýviði, sem fannst í byrjun árs 2010 við fornleifarannsóknir á Alþingisreitnum, talið frá lokum 9 aldar [4] . Annar fundur var rúnarista sem fannst í Viðey 1993 á spýtubroti og er að öllum líkindum frá 10. eða 11. öld.
Tvær af merkustu rúnaristum á Íslandi eru frá 12. öld og um 1200 og sýna að rúnir voru notaðar á hversdagshluti og kirkjuskraut eins og annarsstaðar á Norðurlöndum. Er annað tréreka sem fannst í mógröf í Skorradal 1933 og hitt kirkjuhurðin frá Valþjófsstað.
Hins vegar eru fjölmörg dæmi um rúnir og rúnanotkun í Íslendingasögunum, til dæmis í Egils sögu Skallagrímssonar og Sturlungasögu. Varla er hægt að draga aðra ályktun en að rúnir hafi verið álíka mikið notaðar á Íslandi á söguöld og annars staðar á Norðurlöndum.
Yngri rúnaröðin hefur verið notuð í nánast öllum þeim rúnaristum sem fundist hafa á Íslandi. Í henni voru 16 tákn og voru mörg afbrigði af einstaka rúnum notuð á Íslandi. Rúnir hafa víða fundist á Íslandi, til dæmis í Bjarnarhelli við Hítarvatn á Mýrum.Egilssaga segir ekki hvernig Egill Skalla-Grímsson varð mikill rúnameistari, en sagt er hvernig Egill reisti níðstöng á móti Eiríki konungi og Gunnhildi drottningu, borinn fram undir töfrandi bölvun, og segir sagan, „skar rúnir á af orðum hans á stöngina, “ af þessu má sjá að rúnir voru skilvirkt tungumál.
„Sem dæmi má nefna áletrun á steini sem fannst við bæinn Reistad á eyjunni Hítur úti fyrir suðurströnd Noregs, þar sem heita Vestur-Agðir, og er talin vera frá seinni hluta 5. aldar e.Kr. Á steininum stendur: ek wakraR unnam wraita . Á nútímaíslensku myndi þessi setning hljóða svo (að teknu tilliti til málbreytinga): „Ég, Vakur, nam reit.“ Það þarf ekki annað en eiga íslensku að móðurmáli til að átta sig á því að hér segir maður að nafni Vakur – það kemur fyrir til forna sem mannsnafn – frá því að hann hafi „numið reit“, helgað sér afmarkaðan jarðarskika (sbr. orðalagið „nema land“). Þetta væri þar með elsta heimild um landnám á norrænu máli, norræn „Frum-Landnáma“ ef svo má segja.
Þetta er hins vegar ekki sú skýring sem er að finna í hefðbundnum handbókum um rúnaristur enda eru þær flestar eftir Norðmenn eða Þjóðverja sem eru að springa úr lærdómi en vantar máltilfinninguna. Venjulega er áletrunin á Reistad-steininum skýrð sem svo að þar segi rúnameistarinn – „der Runenmeister“ (orð sem er í sérstöku dálæti hjá þýskum fræðimönnum) – frá því að hann hafi skrifað þetta eða jafnvel að hann hafi numið skrift, kunni að skrifa. Svo er ekkert frekar hugsað út í það af hverju einhver maður á 5. öld var að pára upplýsingar um skriftarkunnáttu sína á stein. En þetta stendur í handbókunum og þess vegna hafa allir trúað því – og þar á meðal ég sjálfur þangað til einn sólbjartan vormorgun fyrir aldarfjórðungi að ég opnaði rúnahandbókina mína, rakst fyrir tilviljun á þessa gamalkunnu áletrun og las hana með augum Íslendings en ekki með gleraugum þýskra og norskra lærdómsmanna. Slíkar morgunstundir gefa gull í mund.“[5]
[5] Norsk Landnáma. Tungutak. Þórhallur Eyþórsson próf. Morgunblaðið 6.3.2021
Af því, sem ort hefur verið í norrænu máli á 10. og 11. öld, mest af Íslendingum og þó nokkuð af Norðmönnum, hefur margt glatast, en mjög mikið hefur þó geymst í ritum sem Íslendingar hafa skráð niður. Nær 40 drápur eða flokkar, sumt mjög löng kvæði, eru enn til frá þessum öldum. Mörg þessara kvæða er ákaflega torvelt að muna. Kenningar, heiti og orðaskipun veldur erfiðleikum um skilning á þeim. Eðlilegt er að skrá það sem maður vill muna og geyma til frekari íhugunar. Skáldin á 10. og 11. öld þekktu rúnaletrið og því er eðlilegt að þau hafi notað það til að að geyma ljóð sín. Skráning Sonatorreks í Egils sögu er varla tilbúningur án þess að söguhöfundar hafi vitað um möguleikann. Til viðbótar hinum mikla fjölda dróttkvæða komu Eddukvæðin. Þau eru langflest talin ort á 10. og fyrra hluta 11. aldar, eða áður en notkun latínuleturs hefur hafist hér á landi. Íslendingar hafa geymt þau, hvort sem þau eru ort á Íslandi eða ekki. Þessi kvæði eru að vísu ekki jafn torskilin og flest dróttkvæðanna, og því hefur varla svo torvelt verið að læra þau og muna eins dróttkvæðin. En Eddukvæðin eru ákaflega mikil að vöxtum og sum þeirra afar löng, svo sem Völuspá og Hávamál. Rúnaletrið höfðu menn, og hvers vegna skyldu menn ekki hafa notað það eins og við annað? [6]
Fjölmörg dæmi eru um notkun rúna í Íslendingasögunum[7], hvort sem var í göldrum, níði eða ljóðagerð sem sýna að rúnaritun og rúnalæsi var ekki sjaldgæft og notkun rúnaleturs var þróun í átt að læsi á Íslandi. Einar Arnórsson telur að til sé óyggjandi vitnisburður um þekkingu manna á rúnaletri frá öndverðri 12. öld. og vísar í formála málfræðiritgerða Snorra-Eddu þar sem segir: „Skal yður sýna hinn fyrsta leturshátt svo ritaðan eftir sextán stafa stafrófi í danskri tungu (rúna), eftir því sem Þóroddur rúnameistari og Ari prestur hinn fróði hafa sett í móti latínumanna stafrófi, er meistari Priscianus hefur sett“. Þóroddur rúnameistari og Ari fróði hafa báðir þekkt rúnastafrófið og latínuletrið svo að þeir hafi „sett“ rúnahljóðtáknin sextán „í móti latínumanna stafrófi“. Það verði ekki skilið öðruvísi en að þeir hafi skoðað hvaða hljóð rúnanna sextán í norrænum framburði svaraði tilteknum 26 hljóðtáknum í latínustafrófinu.
Rúnastafrófið vantaði alveg tákn fyrir tvíhljóða og má vera, að þeir Þóroddur og Ari þessir meistarar hafi vel og náttúrlega skipað stöfunum á sinn stað. Ekkert segir um það, hvort þeir Þóroddur og Ari hafi nokkuð skráð um athugun og endurbætur rúnastafrofsins, en naumast sýnist vafi á að greinargerð þriðju málfræðiritgerðarinnar um sextán stafa rúnastafrofið og aukann við það (tvíhljóðamerkin) sé reist á eldri greinargerð um sama efni. Við slíka greinargerð er sennilega átt við í áðurgreindum orðum formálans, og liggur þá næst að ætla hana eiga rætur sínar að rekja til þeirra Þórodds og Ara.
[6] ..“þar sem segir frá aðdraganda að Sonatorreki. Þorgerður, dóttir Egils, sem ætlaði að svelta sig í hel eftir sonu sína, er látin mæla þeim orðum við föður sinn, að hann skyldi lengja svo líf sitt, að hann mætti yrkja erfikvæði eftir þá, en hún 361 skyldi „rista á kefli“, sjálfsagt um leið og hann hefði upp fyrir henni hvert erindi. Kvæðið hefur verið að minnsta kosti 25 erindi með fornyrðislagi og 200 ljóðlínur.“ –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson bls. 13-15.
[7] ..“þar sem segir frá aðdraganda að Sonatorreki. Þorgerður, dóttir Egils, sem ætlaði að svelta sig í hel eftir sonu sína, er látin mæla þeim orðum við föður sinn, að hann skyldi lengja svo líf sitt, að hann mætti yrkja erfikvæði eftir þá, en hún 361 skyldi „rista á kefli“, sjálfsagt um leið og hann hefði upp fyrir henni hvert erindi. Kvæðið hefur verið að minnsta kosti 25 erindi með fornyrðislagi og 200 ljóðlínur.“ –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson bls. 13-15.
Rannsókn þeirra og endurbætur á rúnastafrófinu hafa átt að verða mönnum að gagni og því virðast þeir hljóta að hafa skráð einhverjar leiðbeiningar hvernig rita skuli t. d. sama orðið rúnastöfum og latneskum stöfum. Þó að ekki verði nú fullyrt, hvort tíundarlögin, Hafliðaskrá, kristinrétturinn eða einstök skjöl hafi verið skráð rúnaletri eða latínuletri, þá eru mörg dæmi um að rúnaletur hafi verið notað til skráningar ýmislegs þess, er muna og geyma þurfti. Það letur, sem menn þekktu frá fornu fari, hefur ekki horfið allt í einu úr notkun. Rúnaletur og latínuletur hefur sennilega verið notað nokkuð jöfnum höndum,
En spurningin er hvert var markmið Þórodds og Ara með þessu samræmi? Líklegt er að það hafi verið að fullnægja einhverri þörf. Það sem var rúnum skráð[8] mátti mönnum á fyrsta þriðjungi 12. aldar, vera hugleikið að umrita latneskum stöfum. Ef til vill var það í sambandi við skrásetningu laganna 1117. Ef nokkuð af lögunum hefur skráð rúnaletri, kann það hafa verið efni til rannsóknar og tillagna um umritun þeirra til latínuleturs.
Codex Runicus, eða Skánarlögin eru rituð með rúnum á 202 skinnblöð, efnið tekur yfir almenn lög, kirkjurétt, sögu danskra konunga og útlistun á landamærum Dana og Svía. Skánarlögin eru forn, og texti kirkjuréttarins er frá seinnihluta tólftu aldar, hvorutveggja ritað sömu hendi. En saga dönskukonunganna sem nær til um árið 1300 og annað efni er síðari viðbætur. Ekki er að efast um af þessu dæmi að lengri lagatextar hafi verið ritaðir með rúnum á skinn. Slíkt var þekkt á tímum Rómverja.
Nokkru síðar en þeir Þóroddur og Ari inntu sitt starf af hendi var rituð fyrsta málfræðiritgerðin um íslenska hljóðfræði og breytingar á latínustafrofinu. Höfundur lét alla hljóðstafi latínustafrófsins haldast, er rita skyldi íslenska tungu latínustöfum, en fjórum hljóðtáknum bætti hann við, auk merkja fyrir löng hljóð og nasahljóð. Nokkra samhljóðendur latínustafrófsins, er hann taldi óþarfa, vildi hann fella niður, en einum bætti hann við. Tilgangur hans hefur verið að skapa stafróf, er betur fullnægði íslenskri tungu en latínustafrofið. Lærðir menn höfðu áður verið teknir að nota latínustafrofið. Ritgerðin getur ekki verið skráð fyrr en um 1130, en sennilega eitthvað síðar. En löngu fyrir þann tíma hafa klerkar verið eitthvað farnir að nota latínustafrofið hér á landi.
[8] Í Melabók hinni yngri stendur: „Fór hann (Úlfljótur) utan, og var þrjá vetur með Þorleifi frænda sínum. Þeir samanskrifuðu lög þau, er hann hafði út og og þá voru kölluð Úlfljótslög.“ Hvaða leturgerð ætli þeir frændurnir hafi notað á árunum fyrir 930? Nokkur orð um rúnaletur. Kristján Hall Morgunblaðið 23. janúar 2006
Nýlegar rannsóknir á tengslum munnlegrar hefðar og upphafs ritunar, eins og þetta tvennt birtist í elstu varðveittu textum, sýna að enn er margt óljóst í þeim efnum. Þannig verðum við kannski að líta svo á að textarnir sem varðveist hafa, hafi ekki verið ritaðir í sterkri munnlegri hefð. Rúnir höfðu verið ristar í nokkrar aldir áður en latínustafróf kom og það sem nefnt hefur verið rúnir, á bæði við hefðbundið rúnaletur og einnig ritun á norrænu með latnesku letri frá því löngu fyrir kristni.[9] Draga má í efa að allir lagabálkar hafi einungis verið lagðir á minni og ætlað einum manni, lögsögumanni, að muna og segja frá, þó sumir menn geti munað mikið, er flestum það ekki gefið. Alveg eins og sagt er beinlínis í sagnaritunum sjálfum um skráningu langra texta, m.a. í Egilssögu þegar Þorgerður biður föður sinn að um að yrkja Sonartorrek og að hún skildi kvæðið „rista á kefli“. Kvæðið er 25 erindi og yfir 200 ljóðlínur. Það hefur verið ástæðan að kvæðið lifði aldirnar.
Margir fornir lagabálkar eins og Baugtal og mörg dálkaákvæði Grágásar, (sem tekur yfir 440 blaðsíður í bók útgefinni 1992) eru talin hafa verið í Úlfljótslögum og mest það efni var í gildi hér á landi áður en lögin voru rituð á bók um 1117. Flest ákvæðin í Grágás reyndi á í samskiptum manna í návígi, það er í hreppunum eða innan þinga. [10]Það var í höndum hreppsstjóra og goða að útkljá ágreining í allflestum málum innansveitar og því þurftu fleiri en höfðingjar að hafa þekkingu á lögunum. Útilokað er að allir þeir menn hafi haft öll þau ákvæði laganna í minni, heldur er líklegra að þau hafi verið til skráð í meginatriðum, með einhverjum hætti, líklega á skinn til leiðbeiningar.
[9]-Læsi í Skandinavíu: frá munnmælum undir áhrifum frá rúnum Masterritgerð 2014 HÍElena Miramontes
[10] Merkilegt dæmi um notkun rúnaleturs er í hinum fornu lögum vorum. Þar segir svo: „Þat er níö ef maðr sker tréníð manni eða ristr eSa reisir manni níðstöng“ og skyldi varða fjörbaugsgarð.1 ) Ekki getur vafi á því leikið, að hér er við rúnaristu átt, þar sem níð er skorið í tré. Slíkt níð má bæði vera í myndum („symbólskt“) og í orðum, þar á meðal í ljóðmáli. Það getur verið stutt eða langt mál, t. d. vísur ein eða fleiri. Níðkviðlingar hafa lengi verið tíðir gestir á Islandi, eins og kunnugt er, enda gætir þeirra nokkuð í fornritum vorum. Lagaákvæði þetta bendir til þess, að slíkt hafi og borið við um þær mundir, sem ákvæði þetta var tekið í lög. Ókunnugt er um aldur þessa ákvæðis. 1 Grás II (Staðarhólsbók) er það í Vígslóða, og mætti því ætla, að það væri eldra eða ekki yngra en 1117, en í Grágás I (Konungsbók) er það sér í kafla, og er því ekki víst, að það hafi verið tekið í Vígslóða, er lagaskráningin fór fram veturinn 1117—1118. En ákvæð1) Grágás Ib 183, II. 392. Ákvæðið gæti samt verið afgamalt, enda líklegt, að svo sé, því að tréníð og setning níðstangar manni til háðungar og stundum beinlínis með.Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld.- Einar Árnórsson. Saga 1. árgangur 1949-1953 4. tölublað Bls. 347-393
Í Lögréttuþætti Grágásar segir „ Það er og að það skulu lög vera á landi hér sem á skrám standa. En ef skrár skilur á, skal það hafa er stendur á skrám er biskupar eigu. Nú skilur enn þeirra skrár á, þá skal sú hafa sitt mál sem lengra (ítarlegri) segir þeim orðum er máli skipta með mönnum“. Flestir telja að þessi málsgrein sé síðari viðbót við Úlfljótslögin eftir að kristnin kom til og lögin voru skráð af Hafliða með latínustafrófi, því síðar segir að „ Það skal allt hafa er finnst á skrá þeirri er Hafliði lét gera nema þokað sé síðan..“. Það er ekki ólíklegt að fyrsta setningin hafi staðið í lögunum í upphafi og átt hafi verið við rúnaskrár fyrir kristni. Önnur setningin kann einnig að hafa verið til staðar og hafi verið átt við að ef skrám hafi verið breytt (nýmæli), „ skal það hafa er stendur í skrám er lögsögumaður hefur“
Athyglisverð setning er í lok 15 kafl. Gull-Þóris sögu eftir að griðum var náð á milli Þóris og Steinólfs segir „Eftir þessi tíðindi fór Þórir heim til bús síns og fóru þá menn í millum og varð griðum á komið um síðir. Ekki var þessi sætt í saksóknir færð því að þessi tíðindi urðu fyrr en Úlfljótur flutti lög til Íslands út“. Hér er stendur „saksóknir“ fyrir þing og „færð“ stendur fyrir skráða, framsetna kæru. Merking setningarinnar er því sú að að sættin var ekki skráð í þingi. Enda þurfti votta og eið að sættinni og hún skráð sem hver annar úrskurður, ef engin regla var á úrskurðum þinga og þeir ekki skráðir með einhverjum hætti til sönnunar, hefðu aðilar getað neitað að tilteknir úrskurðir hafi átt sér stað.
Páll Briem segir í ritgerð sinni Um Grágás: „Meðan lögin voru enn eigi rituð studdi þessi uppsaga á lögunum mjög að því að þau gátu geymst í minni manna og áhuginn fyrir þeim glæddist. Ár hvert átti lögsögumaðurinn að segja upp þingsköpin í byrjun þings. Þau snerta einkum reglur um málfærslu er þannig rifjuðust upp fyrir mönnum áður en málsóknirnar hófust á þingi. Hina aðra lagaþætti átti hann að segja upp á þrem árum. Að líkindum hefur lögsögumaðurinn haft frjálsar hendur við að safna lögunum og raða þeim niður, skipta og skipa í þætti, sjá þátt. Annars þótti mjög miklu skipta að uppsagan væri nákvæm. Skorti lögsögumann kunnáttu átti hann að halda mót á undan við fimm lagamenn er hann helst gat lært af. Af þessari kröfu um nákvæmni má ráða að það sem upp var sagt var lög, fastsett og ákveðin lagafyrirmæli.“
Þekking á rúnum dó alls ekki út við upptöku latínustafrófið og virðist hafa lifað fram eftir öldum, bæði á Íslandi og á Norðurlöndunum, þótt rúnir hafi örugglega verið notaðar sífellt minna með tímanum. Á 12. öld virðist rúnakunnátta hafa verið töluvert útbreidd í Noregi og jafnvel á Íslandi því að varðveittar eru margar rúnaáletranir frá þeim tíma.[11]
Lögun rúnanna er þannig, að mun auðveldara er að rista þær en latínustafi í tré eða bein eða á skinn; því hafa rúnir verið notaðar samhliða latínustafrófi, til dæmis til að merkja vörur, en þá voru rúnir ristar á tréspjöld sem voru bundin við vörurnar. Þegar Bryggjan í Björgvin brann árið 1955 fundust í grunni sumra húsanna mörg merkispjöld af þessu tagi en líka margt fleira sem sýnir lifandi rúnakunnáttu.
Unnt er að greina þróun í þess háttar áletrunum í átt að sífellt flóknari textum. Hversu víða rúnaletur hefur fundist bendir til að almennt læsi var á það stafróf.
Af hverju var ekki varðveitt meira í rúnum. Allt efni nema steinar er forgengilegt sem tíminn vinnur á. Minna má á að hvort sem það var markað á tré eða fært á skinn vann tíminn eða maðurinn á þeim. En rúnir voru notaðar í að merkja vörur, skrá dóma og til fegrunar eins og kemur fram í Laxdælu um Ólaf Pá;
Í Laxdælu segir m.a af Ólafi Pá Höskuldssyni, en móðir hans Melkorka sem Höskuldur faðir hans hafði keypt af Gilla hinum gerska í Danmörku sem ambátt , reyndist vera írsk dóttir Mýrkjartans konungs í Írlandi og hafði verið tekinn ánauðug 15 vetra gömul. Melkorka hafði kennt syni sínum Ólafi írsku segir í Laxdælu. Þegar Ólafur, þá giftur dóttur Egils Skallagrímssonar reisir sér eldhús mikið í Hjarðarholti, nýkominn úr Noregi þar sem hann hafði fengið skógarvið frá Hákoni Jarli (réði Noregi 970-995) og býður til brúðkaupsveislu dóttur sinnar, segir svo frá í Laxdælu;
„Það sumar lét Ólafur gera eldhús í Hjarðarholti, meira og betra en menn hefðu fyrr séð. Voru þar markaðar ágætar sögur á þilviðinum og svo á ræfrinu. Var það svo vel smíðað að þá þótti miklu skrautlegra er eigi voru tjöldin uppi.“
„Það boð var allfjölmennt því að þá var algert eldhúsið. Þar var að boði Úlfur Uggason og hafði ort kvæði um Ólaf Höskuldsson og um sögur þær er skrifaðar voru á eldhúsinu og færði hann þar að boðinu. Þetta kvæði er kallað Húsdrápa og er vel ort. Ólafur launaði vel kvæðið. Hann gaf og stórgjafir öllu stórmenni er hann hafði heim sótt. Þótti Ólafur vaxið hafa af þessi veislu.“
Hér er getið um sögur sem skornar voru út („markaðar“) á þilviðum og rjáfri. Úlfur Uggason gerir svo kvæði um efni sagnanna og Ólaf Pá Höskuldsson sem nefnist „Húsdrápa“. Það sem er eftirtektarvert við þessa frásögn er að skrifaðar eru sögur, hér á trévið eins og ekkert sé sjálfsagðra. Á hvaða letri skyldu þær hafa verið ritaðar sögurnar á fjölunum, með rúnum eða latínuletri. Vitað er að sögurnar sem Úlfur fjallar um í „Húsdrápu“ voru norrænar fornsögur. Væntanlega voru sögurnar ritaðar fyrir einhverja til að lesa. Þeir sem mörkuðu sögurnar í viðinn voru læsir og þeir sem nutu þeirra voru einnig læsir á þann texta. Af þessu má sjá að lestur og ritun texta var fyrir hendi um 980-90 hjá norrænum mönnum og írskum þrælum þeirra.
Líklegt er að menn hafi ritað rúnir á skinn eins og í öðrum löndum með hverskyns bleki eins og síðar var gert með latínuletri á kálfskinn (bókfell) eða önnur skinn, sem við vitum af söfnunarsögu íslenskra handrita að mikið hefur tapast, jafnvel eftir að búið var bjarga þeim frá því að vera notuð í skófatnað, brunnu mörg þeirra sem búið var að bjarga í brunanum í Kaupmannahöfn.
[11] „Eins og alkunnugt er, voru rúnir höggnar í stein, ristar á málma, tré og horn, sbr. Sigurdrífumál 7. erindi („á horni skal þær rista“), Guðrúnar kviðu ina fornu 22. erindi („Váru í horni hvers kyns stafir ristnir ok roðnir“) og vísu Egils: Ristum rún á horni1 ) o. s. frv. Minjar um rúnaletrið hafa geymzt á munum úr þessum efnum. En ekkert gat verið því til fyrirstöðu, að rúnaletur væri fest á hverja þá muni, sem letur mátti festa á, svo sem papyrus og skinn. Til þess þurfti einungis einhvern lit og tæki til þess að festa litinn. Menn máluðu („skrifuðu“) myndir á skjöldu og dúka, sbr. Guðr. kviðu ina fornu 15. erindi („Höfum vit á skriftum, þat er skatar léku, ok hannyrðum hilmis þegna“) og 16. erindi („byrðu vit á borða, þat er þeir börðusk“). Með sama hætti mátti auðvitað draga rúnastafi á hvert það efni, sem festa mátti á lit. Jafnvel á líkamshluta mátti festa rúnir. 1 Sigurdrífumálum, 7. erindi, er talað um að merkja (fremur en rista) rúnir á handarbakið og merkja á nagli nauð. Og í 9. erindi segir, að bjargrúnir skuli „rista“ á lófum. Sýnist líklegra, að rúnastafir hafi fremur verið festir á handarbak og lófa með lit (þar á meðal blóði), en að þeir hafi verið skornir í hörundið. Líklegt er, að Norðurlandabúar (þar á meðal Íslendingar) hafi snemma kynnst skinnum, sem verkuð hafa verið til þess að festa á þau liti (myndir, stafi), bæði í víkingaferðum og kaupferðum suður um Evrópu og 1) Egilssaga 44. kap.“ –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson
Legsteinn á Shetlandi fr lokum 9 aldar
Um 1850 grófu vinnumenn í landi á Bressay, Shetland og fundu legstein frá Víkingaöld með áletrun á norrænu og gelísku letri nálægt kirkjurústum St. Mary’s. Steininn er með kross í írskum stíl, umkringdur skreytingu í Jelling-stíl, munkum með stafi og áletrun: „kross Anna dóttir Naddóds, og:’ Benises mac (sonur) Droan ‘. Munkarnir gætu hafa tilheyrt Culdees (Céli-Dé) hreyfingunni, sem var þegar fyrir á Hjaltlandi, fyrir komu norðmanna. Steinninn, sem er frá níundu eða byrjun tíundu aldar, sýnir náið menningarlegt og trúarlegt samband milli norrænna manna og Íra eða gelískar kristni á miðju víkingatímabilinu. Á þeim tíma, voru Hjaltlandeyjar órjúfanlegur hluti af norrænu samfélagi sem náði til byggða þeirra í Dublin og annarra bæja sem þeir stofnuðu, norrænir menn höfðu verið í samband við keltneska kristni áður en þeir settust að á Íslandi. Þeir notuðu norrænt-gelískt tungumál eins og áletrunin ber vitni um – norrænar rúnir og írskar rúnir (Ogham letur).[12]
[12] Jens Ulff-Møller: The Origin of the Book of Settlement and Celtic Christianity in Iceland
Áhrif kristni.
Þegar Norðurlandaþjóðir tóku upp latínustafrófið fyrir áhrif kristninnar, höfðu þær þegar þróað einkennandi og einstaka ritunarmenningu. Í öllu falli virðist sem aðstæður við komu kristninnar sýni ekki ástand ólæsis á Norðurlöndunum. Þetta má sjá af fyrstu þekktu rituðu heimildum eins og Landnámu og Íslendingabók og þeim sem eftir komu, þó að þau hafi verið skrifuð niður á þrettándu öld varðveittu þau ennþá með nokkrum einkennum munnlegrar hefðar og rúnaritunar í knöppum og skýrum texta. Tímabilið frá tilkomu rúna og fram að kristni í kringum árið 1000 á Norðurlöndum, spannaði um fimm aldir og rúnir þróuðust jafnvel sem skáldskaparmál og í lengri textum á þeim tíma.
Tilkoma kristinnar menningar og bókmennta hefur haft áhrif á íslenska sagnahöfunda þess tíma. En þeir voru líklega þegar meistarar í að semja ljóð og frásagnir í norrænum stíl. Svo að opnun nýrrar menningar fól ekki í sér upphafsstað fyrir læsilega hefð heldur auðgun þeirrar sem fyrir var.
Latínuletrið var heppilegri aðlögun að nýju trúarbrögðum og nýjum vestur-evrópskar hugmyndum en rúnaletrið. Ekki síst opnaði latínuletrið aðgang að engilsaxneskum bókum sem rituð voru á saxneskum, náskyldu máli norrænu. Að auki, með tilkomu pergamentsins og sem betur fer varanlegra efni, þ.e. skinn, urðu skrif og varðveisla lengri texta möguleg, og þá fæddist nýtt bókmenntatímabil og nýjar bókmenntagreinar, sem stundum hermdu eftir ritum á latínu.
Fyrst má orða líkur til þess, að Íslendingar hafi snemma hlotið að hafa þekkt til verkunar og notkunar skinna til áletrunar, eins og áður var getið. Til viðbótar því má þess geta, að á 10. og 11. öld hafa Íslendingar haft ríkulegt færi á að kynnast þessu atriði. Friðrekur biskup, sem hér boðaði kristna trú milli 980 og 990 með Þorvaldi Koðránssyni, og Þangbrandur prestur, sem hér boðaði kristni nálægt áratug síðar, hafa sjálfsagt haft meðferðis bækur, skráðar á skinn, til notkunar við kirkjulegar athafnir sínar. Erlendu biskuparnir, sem hér dvöldust yfir 40 ár frá því fyrir 1030 og til um 1070, hafa auðvitað einnig haft slíkar bækur meðferðis. Einn þeirra var Bjarnharður, sem Íslendingar kölluð „inn bókvísa“, og bendir viðurnefnið til bókaeignar og bókmenntar. Þá hafa íslensku kennimennirnir,. sem utan fóru til náms, eins og Ísleifur biskup og Sæmundur fróði, auðvitað kynnst skinnbókum í utanvist sinni. [13]
[13] –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson
Líklega kom latínuritun til Íslands með landnámsmönnum, ekki síst þeim sem komu frá Englandi, Skotlandi, Írlandi og Skosku eyjunum, ekki einungis vegna kristnina áhrifa, heldur samskipta við þær þjóðir. Samskipti norrænna manna 1) við enska, skoska og írska menn í um 100 ár fyrir landnám Íslands vorum mikil. Margar styrjaldir milli þeirra, stofnun norrænna bæja, samningsgerðir um frið og giftingar og fóstrun milli aðila til að tryggja friðinn voru ekki aðeins munnlegir, heldur skriflegir með milligöngu kristinna þjóna kirkjunnar í þessum löndum. Á þessum tíma voru tungur norrænna manna og engilsaxa náskyldar, Engilsaxar kristnir, vel ritfærir og læsir, voru þekktir af því að skrifa á eigin tungu en ekki latínu.
Leturgerð sem kennd er við bresku eyjarnar, einkum við Írland. Insular script, þ.e. eyletur eða eyjaletur, er talið hafa borist til Íslands fyrir 1150. Gulaþingslög sem tekin voru upp á Íslandi voru rituð eyjaletri [14]. Írar og Engilsaxar fluttu inn hálfþumlungsskrift og þróuðu eyskrift (insular script). Á Englandi var hún notuð fram um 1000 þegar um latínu var að ræða en fram á 12. öld þegar skrifað var á móðurmálinu.
Isular script Eyjaletur, oft notað í íslenskum handritum.
Á Írlandi var eyskrift notuð fram á 20. öld þegar gelíska var skrifuð eða prentuð. Engilsaxar þurftu að bæta við táknum: t.d. ‘d’ með þverstriki, þ.e. ‘ð’ (hálfþumlungs-‘d’ var bjúgt: ‘ꝟ’), og rúnunum þorn (‘þ’) og wyn (‘ƿ’) til að geta táknað öll hljóð móðurmáls síns.
[14] Skilgreining: Leturgerð sem kennd er við bresku eyjarnar, einkum við Írland. Insular script, þ.e. eyletur, er talið hafa borist til Íslands fyrir 1150, gegnum Noreg. Gulaþingslög sem tekin voru upp á Íslandi voru rituð eyletri. Dæmi: Gulaþingslög eru nefnd í Íslendingabók Ara fróða. Þar segir að þegar Íslendingar settu þing sitt á Þingvelli, hafi þeir sniðið lög sín eftir því sem þá voru Golaþingslög. Íslenska löggjöfin þróaðist síðan á eigin forsendum, og varð að lagabálki þeim sem kallast Grágás. Gulaþingslögin fornu eru til í einu heillegu skinnhandriti, í Háskólabókasafninu í Kaupmannahöfn (frá því um 1250), og auk þess eru til brot úr nokkrum skinnhandritum, þau elstu frá síðari hluta 12. aldar. https://idordabanki.arnastofnun.is/faersla/769947
Engilsaxnesk áhrif?
Ein mikilvægasta uppfinningin í formi bóka var þróuð af Rómverjum. Elstu bækurnar voru skrifaðar á rúllur – löng, samfelld röð af pappírsblöðum fest saman. Texti bókarinnar var skrifaður í dálka og lesandinn rúllaði til að komast á hverja nýja síðu. Þessar rúllur voru geymdar í hillum eða í kössum eða körfum. Um 1. öld e.Kr. gerðu Rómverjar bækur svipaðar þeim sem við lesum í dag. Þeir notuðu ferhyrnd blöð af skinni eða papyrus brotin í miðjunni og saumuð saman. Þetta bókform var kallað codex. Það var auðveldara að lesa þær vegna þess að þú gætir farið hratt til mismunandi hluta bókarinnar frekar en að rúlla í gegnum heila flettu til að komast að hluta í lokin.
Rómverjar notuðu ýmis tæki til að skrifa. Hægt var að skrifa daglega á vaxtöflum eða þunnum viðarskænum. Skjöl, eins og löglegir samningar, voru venjulega skrifaðir með penna og bleki á papyrus. Bækur voru einnig skrifaðar í penna og bleki á papyrus eða stundum á pergament.
Engilsaxar notuðu sömu rúnir og norrænar þjóðir áður en þeir tóku upp latínuletrið sem stafróf í ritkerfi sínu. Þær hurfu smám saman út fyrir forna enska latínustafrófinu sem írsku trúboðarnir kynntu. Rúnir voru þó ekki lengur í almennri notkun á elleftu öld, en Byrhtferth handritið (MS Oxford St John’s College 17) gefur til kynna að að þær hafi verið viðvarandi fram á að minnsta kosti tólftu öld.[15]
Margir fornenskir textar lifa aðeins af í síðari eftirritun, en langflest elstu handrit á Englandi snemma á miðöldum eru á latínu, helsta tungumál náms og ritunar í Vestur-Evrópu á þessu tímabili. Eins og Beda skrifaði í kirkjusögu sinni, sem lauk árið 731, „Á þessari stundu eru tungur fimm þjóða töluð á eyjunni Bretlandi … enska, breska, írska, pikneska og latína .“ Enska tungumálið þróaðist fyrst um miðja 5. öld. Það var byggt á tungumálum sem töluð voru af innflytjendum til Bretlandseyja, sem komu frá Jótlandi, Saxlandi (norðurhéruð Þýskalands) og Englum. Þessar fyrstu mállýskur eru sameiginlega kallaðar ‘Fornenska’, þó saxneskan hafi orðið ráðandi á 9 og 10 öld.
Enska mállýskan sem engilsaxnesku lögin voru rituð á, er í flestum tilfellum algengt mál úr vestur-saxnesku, sem var náskylt norrænni tungu, danskri tungu. Á tíundu öld voru Vestur-Saxar orðnir yfirgnæfandi meðal engilsaxneskra konunga og lönd þeirra voru heimkynni einhverra þróuðustu trúar- og klausturmiðstöðva Englands. Það voru slíkar miðstöðvar sem höfðu auð, sérfræðiþekkingu og hvatningu til að búa til og afrita texta til dreifingar. Þess vegna varð mállýskan í suðri – og sérstaklega í Winchester – ríkjandi bókmenntamál. Flestir forn-enskir lagabálkar sem hafa varðveist eru frá elleftu öld og þar er vestur-saxneska mállýskan ríkjandi. Hins vegar er hægt að greina ummerki um Kent mállýskuna í texta sem afrituð eru í Textus Roffensis, handriti sem inniheldur elstu lögin frá Kent.
Elsta ritaða dæmið á engilsaxnesku er löggjöf Æthelberht af Kent (ríkti um 589–616), en það verk lifir aðeins af í einu handriti (Textus Roffensis), endurritað um 1120-30. Sagnaritarinn Beda segir að Æthelberht konungur (550-616) hafi „fyrir utan öll önnur fríðindi sem hann af viturri stefnu veitt þegnum sínum, skipað þeim, ásamt ráði sinna vitrustu manna, dómstóla samkvæmt fordæmum Rómverja. Iuxta exempla Romanorum, er latneska setningin sem Bede notar hér; þessi fullyrðing hefur vakið forvitni sagnfræðinga um aldir. En ekki eins og hjá hinum germönsku ættkvíslum á meginlandinu, sem létu rita lögin á latínu; vildi Æthelberht frekar, án fordæma, nota sitt eigið móðurmál, forn-ensku, til að tjá „dóma“, eða lög og dóma, sem höfðu gildi í ríki hans. Sumir telja að það sem Beta hafi átt við með „samkvæmt fordæmum Rómverja“ hafi einfaldlega þýtt að Æthelberht hafi ákveðið að skrifa lögin, en ekki viðhalda óskrifaðri hefð og venjum með munnlegum tilskipunum konunga eins og áður.
Hvenær byrjar ritun með latínuletri á Íslandi?
Á heilli öld, frá 840 til 940 þegar mestu árásir víkinga stóðu yfir á Írlandi og Bretlandi og víkingar réðu landsvæðum og borgum í þessum löndum, segir í írskum og enskum annálum frá margvíslegum atburðum, höfðingjum og samningum við víkinga. Ekki þarf að fara í grafgötur um að slíkir samningar hafi verið skriflegir milli aðila. Hluti efri stéttanna hjá víkingum og konungum þessara landa var læs og skrifandi. Saxneskan sem ráðandi mál á Englandi á þessum tíma var náskylt norrænni tungu[16] og því áttu enskir og víkingar ekki í neinum vandræðum í að skilja hvorn annan, eins og sjá má af fornenskum textum. Hins vegar breytist enskan mjög fljótt þegar franskra áhrifa fer að gæta með komu Vilhjálms bastarði 1066. Hann skiptir fljótt út enskum höfðingjum út fyrir frönskumælandi aðalsmönnum og öll opinber skjöl urðu þá á latínu. Enskir textar um 1140 eru strax orðnir mjög frönsku skotnir.
[16] „Þá réð fyrir Englandi Aðalráður konungur Játgeirsson (978-1014) og var góður höfðingi. Hann sat þenna vetur í Lúndúnaborg. Ein var þá tunga á Englandi sem í Noregi og í Danmörku. En þá skiptust tungur í Englandi er Vilhjálmur bastarður vann England. Gekk þaðan af í Englandi valska er hann var þaðan ættaður.“ Gunnlaugs saga Ormstungu 7. Kafli. Svo ritar Ari fróði.
Stundum eru rök færð fyrir því að ekkert hafi verið skráð fyrr en látínuritun að mati fræðimanna hafi hafist, þó annað blasi við. Páll Briem ræðir um skoðanir á lagasetningu Magnúsar góða Ólafssonar hins helga Noregskonungs 1035-1047;
„Snorri Sturluson talaði einnig um lagasetningu Ólafs hins helga (1015-1028 sem kristnaði Norðmenn). Hann segir beinlínis að hann hafi sett Kristinn rétt með ráði Grímkels biskups og annarra kennimanna og að hann hafi látið sér hugað um að fá kristin lög sett bæði í Noregi og á Íslandi[17]. Um setningu Ólafs (hins helga) á veraldlegum lögum segir Snorri svo: „Hann lét oft telja fyrir sér lög þau er Hákon Aðalsteinsfóstri hafði sett í Þrándheimi. Hann skipaði lögunum með ráði hinna vitrustu manna, tók af eða lagði til þar er honum sýndist það“[18].
Það sem Snorri segir, um lögbók Magnúsar góða, hlýtur að vera rangt. Hefur Konráð Maurer sannað það fyllilega[19]. Á dögum Magnúsar góða voru Norðmenn eigi farnir að rita á móðurmáli sínu. Aftur á móti er varla full ástæða til að efast um að það sé rétt er hann segir um lagasetning Ólafs. Kristinn réttur getur eigi hafa verið settur fyrir hans daga.“
Hér er því neitað sem Snorri skrifar í Heimskringlu, að Magnús góði Ólafsson hafi gert lögbók byggða á Gulaþingslögbók sem Ólafur helgi faðir hans hafi látið lesa eða látið fara yfir (telja) Gulaþingslög Hákons Aðalsteinsfóstra og breyta þeim að ráði vitrustu manna. Páll segir að það hljóti að vera rangt að Magnús hafi gert lögbók af því Norðmenn hafi ekki verið skrifandi um árið 1040. Það segir hins vegar frá því í 36 k. Magnúsar sögu góða í Heimskringlu að Magnús sendir bréf til Játvarðar Englandskonungs og getið er jafnvel um innhaldið. [20] Fullyrðingin um ólæsið né ritfærnina stenst ekki.
[19] Konráð Maurer: Die Entstehungszeit der älteren Frostuþingslög bls. 75-80. Udsigt over de nordgermanske Retskilders Historie bls. 17.
[20] Magnús konungur réð þá bæði fyrir Danmörk og Noregi. En eftir það er hann hafði eignast Danaveldi þá gerði hann sendimenn vestur til Englands. Fóru þeir á fund Játvarðar konungs og fluttu honum bréf og innsigli Magnúss konungs.En það stóð á bréfum með kveðjusending Magnúss konungs: „Þér munuð spurt hafa einkamál þau er vér Hörða-Knútur gerðum með oss að hvor okkar sem lifði eftir annan sonlaus þá skyldi sá taka lönd og þegna, þau er hinn hafði átt. Nú er það svo orðið, sem eg veit að þér hafið spurt, að eg hefi tekið allt Danaveldi í arf eftir Hörða-Knút. Hann átti þá er hann andaðist engum mun síður England en Danmörk. Köllumst eg nú eiga England eftir réttum máldögum. Vil eg að þú gefir upp ríki fyrir mér en að öðrum kosti mun eg sækja til með styrk hers bæði af Danaveldi og Noregi. Mun þá sá ráða löndum er sigurs verður auðið.„
Hvernig átti Ólafur helgi að fá Gulaþingslögin upplesin með öllum breytingar (nýmæli voru breytingar á lögum kölluð) frá þeim tíma sem Hákon Aðalsteinsfóstri hafði breytt þeim nema þau hafi verið skráð. En minna má að þegar Hákon komst til valda um 935 fylgdu honum enskir ráðgjafar og eins og ritun var háttað á Englandi á þeim tíma má gera ráð fyrir, þar sem öll lög voru rituð á engilsaxnesku, hafi Gulaþingslög verið rituð latínuletri og Hákon sem uppalin var í Englandi hafi verið læs á hana sem eigin tungu.
Fyrsta ritun á íslensku sem sagt er frá, er skráning á lögum veturinn 1117-18: áður var munnleg varðveisla og flutningur laganna í höndum „lögsögumanns“, sem sagði lögin fyrir á þremur sumarþingum. Ari Þorgilsson, segir í Íslendingabók sem rituð var um 1130 , frá ábyrðinni að lesa lögin: „Grímr Svertingsson frá Mosfelli tók við embætti lögsögumanns eftir Þorgeir og hélt því í tvö sumur (1002-1003), en þá fékk hann leyfi fyrir Skapta Þóroddsson, systursonur sinn, til að gegna embættinu vegna þess að hann sjálfur hafði verið hás.“
Skyldi Skapti hafa lært öll lögin utan að til að geta hlaupið í skarðið? Er ekki líklegra að hann hafi hlaupið í skarðið og lesið upp lögin af því að þau voru skráð, kannski skráð rúnaletri eins og Skánarlögin sænsku? Skyldi Skapti hafa ekki hafa verið læs þegar Ólafur helgi Noregskonungur sendi honum orð um að koma úr lögum heiðna siði, eins og segir í 58 k. í Ólafs sögu hins helga í Heimkringlu.
Með skráningu laganna 1117 var þekking lögsögumannsins og vald til að úrskurða um réttmæti lagagreina fært til þeirra sem læsir voru og til lögbóka í Skálholti. [21]Upphaf bókritunar á Íslandi er oft miðað við skráningu laganna, en sennilegt er að bóklærðir Íslendingar hafi stungið niður fjöðurstaf mun fyrr, kannski 100 árum fyrr. Við gerð Tíundarlaga 1096/7, sem þurfti að koma í alla hreppa þar sem tíundin var innheimt nákvæmlega, er líklegt að þau hafi verið skrifleg.
[21] „Eftir að ritlistin barst til landsins og menn tóku að skrá lögin, sem gerðist fyrst árið 1117, tóku menn þá ákvörðun að það skyldu vera gildandi lög sem á skrám standi og lagaskrár urðu í reynd æðsta réttarheimildin. Þessi ákvörðun var eins og rýtingsstunga í mikilvægt líffæri í „líkama“ þjóðveldisins, því að lagahugtak þess og venjurétturinn voru mikilvægir þættir þjóðveldisins.
Menn vissu ekki í hvern fótinn þeir áttu að stíga. Venjurétturinn gat ekki dafnað því að lögrétta (dómarar) átti mjög óhægt um vik að breyta því sem á skrám stóð, en um leið voru menn háðir fornum og rótgrónum hugmyndum um lög og voru ekki tilbúnir að viðurkenna virkara og margvíslegra lagasetningarvald, sem hefði þó verið nauðsynlegt fyrst að skráð lög voru æðsta réttarheimildin. Afleiðingin var sú að menn misstu tök á réttarþróuninni og þjóðfélagið gekk úr skorðum. Þessi þróun mála var ekki óhjákvæmileg. Hefðu menn viðurkennt heimild dómara til að þoka skráðum lögum vegna venju, meginreglu eða eðli máls er líklegt að lögin hefðu haldið sveigjanleika sínum og venjuréttur þjóðveldisins hefði þá ekki glatað þeim mikilvæga eiginleika að lagfæra óskynsamlegar reglur.“ Endalok Þjóðveldisins Ásgeir Jóhannesson Grein í Menningarritinu Skýjaborgir. http://skyjaborgir.blogspot.com/2004/10/endalok-jveldisins.htm
Latína var tungumál kirkjunnar og allar messubækur á latínu. Af þeim lærðu prestlingar messuhaldið en til að boða og útskýra kristna trú varð að nota mál sem fólkið í landinu skildi. Undir þýðingar helgar falla þeir textar sem voru fyrst ritaðir á móðurmáli, þýddar skýringar á efni biblíunnar og sögur af heilögum mönnum sem sýndu trúarstyrk þeirra. Meðal allra elstu handritaleifa er brot úr hómilíubók, AM 237 a fol. frá því um 1150, en hómilíur eru predikanir með guðfræðilegum skýringum sem prestar fluttu söfnuði sínum. Allir fyrstu erlendu biskupar sem komu til landsins fyrir, um og eftir Kristnitöku voru flestir saxnesku mælandi, máli náskyldu norrænu og hafa því getað messað yfir landsmönnum á tungu sem þeir skyldi, því latínu skyldi lýðurinn ekki.
Fyrsta málfræðiritgerðin eða Um latínustafrofið, er sú fyrsta af fjórum íslenskum ritgerðum um málfræði í Ormsbók Snorra-Eddu. Hún var, eins og segir í ritgerðinni sjálfri, „skrifuð til þess að hægara verði at rita og lesa sem nú tíðist og á þessu landi bæði lög og áttvísi eða þýðingar helgar eða svo þau hin spaklegu fræði er Ari Þorgilsson hefir á bækur sett af skynsamlegu viti“.
Nafn sitt fær ritgerðin einfaldlega vegna þess að hún er fremst þessara fjögurra í handritinu. Hún þykir einnig merkust ritgerðanna fjögurra, og er að öllum líkindum frá síðari hluta 12. aldar. Fræðimenn hafa ekki verið á einu máli um hvenær ritgerðin var samin og hefur tímabilið 1130–1180 verið nefnt. Höfundur verksins er ekki kunnur, en hann er oftast nefndur „fyrsti málfræðingurinn“.
Í ritgerðinni er gerð tilraun til að fella latínustafrófið að íslenska hljóðkerfinu eins og það var þá, auk þess sem reynt er að sýna fram á nauðsyn samræmdrar stafsetningar. Auk þess að vera ómetanleg heimild um sögu íslenska hljóðkerfisins, beitir höfundur aðferðum sem ekki tíðkuðust í hljóðkerfisfræði fyrr en á 20. öld, þ.e.a.s. hann notar svokölluð lágmarkspör til að sýna hvaða hljóð eru merkingargreinandi. [22]
Hallur Teitsson (1090-1150), prestur í Haukadal Ísleifssonar biskups hefur verið nefndur sem höfund fyrstu málfræðigreinarinnar og hafi samið rit sitt einhvern tíma á áratugunum 1125–1145. Hallur var frændi og samtímamanns Ara fróða. Hallur var talinn einn mesti fræðimaður síns tíma. Þegar Magnús Einarsson Skálholtsbiskup fórst í eldsvoða árið 1149 var Hallur kosinn biskup. Hann fór þá í suðurgöngu til Rómar en andaðist í Treckt (Utrecht) í Hollandi, (annarstaðar segir Tríest á Ítalíu) á heimleiðinni. Í Hungurvöku segir að hann hafi verið svo lærður að þegar hann var í suðurgöngu sinni talaði hann hvar sem hann kom hverrar þjóðar mál sem innborinn væri. Hallur hefur þekkt verk Ara frá fyrstu hendi auk þess að vera samtímamaður og þekkja vel biskupanna Þorlák Runólfsson (1086-1133) og Ketil Þorsteinsson (1122-1145) sem Ari segist hafa skrifað Íslendingabók fyrir. Hallur var einnig mágur og vinur Hafliða Mássonar (1035)-1130 sem var fengið það verkefni að setja hin fornu lög Þjóðveldisins á latínuletur.
Allnákvæm fyrri tímamörk (terminus post quem) koma fram í upphafi Fyrstu málfræðiritgerðarinnar, þar sem minnst er á „þau hin spaklegu fræði er Ari Þorgilsson hefur á bækur sett af skynsamlegu viti“. Hér hlýtur að vera átt við Íslendingabók, sem samin var á árabilinu 1122- 1132. Því getur Fyrsta málfræðiritgerðin varla verið rituð löngu fyrir 1125. Í upphafi ritgerðarinnar er einnig getið þess að lög séu rituð; og fyrsta íslenska lögbókin var einmitt skrifuð stuttu fyrr, eða veturinn 1117-1118. Fyrsti málfræðingurinn var ekki að búa til ný tákn, heldur koma reglu á notkun tákna sem þegar höfðu borist til landsins. ę og y voru notuð í karólingíska letrinu (Caroline minuscule) sem notað var á Englandi, og ø og ǫ voru til í norsku o.v. Tillaga Fyrsta málfræðingsins um að tákna lengd sérhljóða með broddi var heldur ekki nýjung, né stafurinn þ, sem tekinn var úr enskri skrift á 11. öld. Það hefur þó ekki tekist, og hið eina sem hægt er að segja með nokkurri vissu er að ritgerðin sé samin á tímabilinu 1125-1175. Líklegra er að hún sé frá f.hl. þessa tímabils, e.t.v. um 1140; en það verður þó ekki sannað. [23]
Páll Vídalín ræðir í „Skýringar yfir fornyrði Jónsbókar“ bls. 128-129 í kaflanum um „Danska tungu“ um skyldleika enskrar (engilsaxneskar) tungu við danska tungu og vitnar m.a. til Gunnlaugs sögu Ormstungu sem Ari prestur hafi ritað.
Kristján Árnason segir í Upptök íslensks ritmáls; „Það er t. d. athyglisvert að Fyrsti málfræðingurinn minnist ekki á Noreg í vangaveltum sínum um ritun. Hann lítur til Englendinga, sem hafa, segir hann, ritað með latínustöfum.“
Af framanrituðu má ætla að ritun með latínustöfum á Íslandi hafi hafist fyrr en skráð er og áhrifa frá Engilsaxneska Englandi hafi verið meiri en fræðimenn hafi talið.
[23] Nokkrar ábendingar við lestur Fyrstu málfræðiritgerðarinnar. Eiríkur Rögnvaldsson prófessor
