Author: Sigurbjörn Svavarsson

Ný hugsun-nýir straumar.

Þurfum við að breyta?

Sagan sýnir okkur að upp úr hnignun og kreppum samfélaga rís ávallt ný framtíðarsýn og skapandi kraftur sem endurnýjar samfélagið á öllum sviðum. Ástæðan fyrir hnignun samfélaga er oft sú sama, stöðnuð og úrelt hugmyndafræði sem í upphafi var ný og skapandi hugsun en í tímans rás lagaði sig ekki þeim breytingum sem urðu á samfélaginu.

Þetta birtist okkur íslendingum glöggt í kreppunni sem nú herjar, ekki aðeins á Íslandi heldur um allan hinn vestræna heim. Úr rústum heimstyrjaldarinnar reis ný heimsýn, ný hugsun, endalok nýlendustefnunnar lauk með sjálfstæði undirokaðra þjóða. Aukin viðskipti milli þjóða, stórauknir flutningar, aukin samkeppni, alþjóðlegt peningakerfi. Ný tækni kom fram á öllum sviðum sem leiddi m.a. til kapphlaups milli þjóða um lífsgæði og vopnaframleiðslu. Síðan hafa vesturlönd náð bestu lífkjörum á jörðinni og við teljum jafnvel að batni enn.

 Endimörk vaxtarins?

Nú í upphafi nýrrar aldar hefur komið æ betur komið í ljós að hagvöxtur vesturlanda síðustu áratugi hefur að miklu leyti byggst á fullnýtingu og jafnvel ofnýtingu eigin náttúruauðlinda sem og þróunarlanda. Vísindin benda okkur á að olían sem knýr allar samgöngur á jörðunni muni kannski duga í eina öld. Kapphlaupið heldur engu að síður áfram. Vaxandi stórveldi, Indland og Kína sem hagnast hafa á framleiðslu fyrir vesturlönd í áratugi eru nú að auka lífsgæði sinna eigin þegna og komin í samkeppni við vesturlönd um náttúruauðlindir hvar sem eru í heiminum sem endurspeglast í stöðugri verðhækkun allra hráefna.

Yfirburðir vesturlanda duga ekki í þessari samkeppni, hagvöxtur þeirra hefur minnkað og þau aukið skuldasöfnun til að halda stöðu sinni og lífkjörum. Þetta sést skýrt í kreppu evruríkjanna sem er tilkomin vegna skuldasöfnunar fátækari ríkjanna innan sambandsins til að ná lífsgæðum ríkjanna í norðri.

Gífurleg skuldasöfnun Bandaríkjanna m.a. vegna vopnaframleiðslu og eyðslu til að viðhalda stöðu sinni sem stórveldi er mikið hættumerki. Vegna stöðu dollarsins hefur enn ekki komið að skuldardögum. Fjármagnið hefur verið drifaflið í þessari efnahagsþróun og hefur nú náð slíku pólitísku afli að kjörnir valdhafar vesturlanda kjósa að verja hagmuni þess umfram atvinnu og lífgæði þegna sinna. Allt þetta er ekki  tímabundnir efnahagsörðugleikar heldur augljós merki stöðnunar og jafnvel hnignunar.

Tregðan og endurmat.

Ráðandi öfl  viðhalda og verja regluverk samfélagsins og bregðast seint við breytingum, hvorki utanað eða innanúr samfélaginu. Tregðan við breytingar er innbyggð í stjórnkerfið en engu að síður ráða viðbrögð þeirra því hvort samfélagið finnur leiðir til að viðhalda lífkjörum sínum á vistvænni hátt en hingað til. Umræðan mun snúast um það á næstu árum.

Óhjákvæmulegar breytingar eru framundan og þeim fylgja pólitísk átök um stefnur og átök við ríkjandi hagsmuni um ný gildi og nýja hugsun, nýja nálgun til lausna á sameiginlegum vandamálum. Mörg þeirra verða flókin úrlausnar og því nauðsyn að fjölmiðlar rísi uppúr meðalmennskunni og verði raunverulega það afla sem almenningur geti treyst til að fjalla um málefnin án hlutdrægni og á gagnrýnan hátt. Hlutverk þeirra í lýðræðinu verður ekki ofmetið. Efnahagslegar breytingar, félagslegur jöfnuður og umhverfismál verða megin viðfangsefni stjórnmálanna fram á næst áratug.

Ný stefna til úrlausna í viðfangsefnum stjórnmálanna á ekki að byggjast á ímynduðum „vinstri“ eða „hægri“ stefnu heldur út frá gildum sem þjóðfélagið vill standa fyrir.

Hvað á að ráða?

Við eigum að hafa í huga að einstaklingurinn og fjölskyldan er kjarni samfélagsins og ef það á að standa sterkt verður það að hvíla á þeim gildum sem einstaklingar vilja sjá í eigin lífi.  Frelsi hvers manns vilja allir hafa til orðs og athafna.  Jafnrétti milli manna er jafn sjálfsagt og að draga andann. Hver maður getur verið smár og brothættur og við viljum að samfélagið hugi jafnt að öllum. Réttlæti er öllum mönnum í blóð borið og vilja að það sé í heiðri haft í öllum reglum samfélagsins og ákvörðunum valdhafa.

Þessi þrjú gildi eiga að gegnsýra allt samfélagið. Þau eiga að vera undirstaða þess og tryggja velferð allra hvers manns. Ef einhver þarf aðstoð og er ekki sinnt, er  samfélagið veikt. Þessi gildi eiga að vera hornsteinninn í lagasetningu, í framkvæmd laganna, þannig skilar það sér í siðferði samfélagsins.  Ákvörðun manna að setja samfélagi sínu skipulag og grunnreglur í stjórnarskrá ættu að byggja á þeim.– Frelsi  -Jafnrétti –Réttlæti.

„ Einn fyrir alla og allir fyrir einn“ er ekki merkingarlaust máltæki og endurspeglast best í nánu samfélagi manna. Hverjum þegn er ljóst að hann verður að gefa af frelsi sínu við að gangast undir sameiginlegar skyldur og viðurkenndar reglur samfélagsins en í staðinn fær hann stuðning þess og betra líf í samvinnu með öðrum. Í lýðræði er valdið til stjórnunar veitt sameiginlega og því eiga allar stofnanir samfélagsins að vinna að því að efla það og þroska í anda þessara gilda.

 

Afleiðing frjáls fjármagnsflæðis – gjaldeyrishöft.

Árið 2002 kom út skýrsla sem bar nafnið “Peningamálastefna og gengisstefna í litlum og opnum hagkerfum: Ísland.”  eftir Joseph Stiglitz prófessor við Colombia háskóla og nóbelsverðlaunahafa í Hagfræði 2001. Hún var þýdd af Þorbergi Þórssyni og kom út í  2. Hefti Fjármálatíðinda 2002. Í þessari 23 síðna skýrslu fjallar hann um þær hættur sem stafa að litlum opnum hagkerfum og margar af niðurstöðum hans komu skýrt í ljós í aðdraganda og við bankahrunið 2008. Niðurstöður hans snerta einnig það sem við íslendingar erum að fást við sem afleiðingar þess nú í árslok 2012, en gefum honum orðið:

“Mörg þeirra vandamála sem lítil opin hagkerfi standa frammi fyrir núna eru afleiðing af afnámi hafta á fjármagnsmörkuðum, sem hefur gert þau berskjölduð fyrir mikilli áhættu – hættu á að hugarfar innlendra eða erlendra fjárfesta breytist skyndilega og þeir dembi fjármagni inn í löndin eða dragi það þaðan – um leið og takmarkanir hafa verið gerðar á þeim aðgerðum sem löndin gætu gripið til til að stýra þessari áhættu. Því er ósköp eðlilegt að umræður um hagstjórn snúist einkum um íhlutun í streymi skammtímafjármagns.”

“Afnám hafta fjármagnshreyfinga hefur víða verið lofuð á þeim forsendum að það bæti ráðstöfunarhagkvæmni fjármagnsmarkaða og stuðli þannig að auknum tekjum og hagvexti. Enn fremur er því haldið fram að áhættudreifingin sem „hnattvæðing“ fjármagnsmarkaða getur leitt af sér þýði að fjárstreymi frá útlöndum geti vegið upp á móti óstöðugleika heima fyrir, og hjálpi þar með til að koma jafnvægi á hagkerfið……….Hins vegar var engin stoð í rannsóknum eða reynslu fyrir neinu af þessum meinta ábata, og víðfeðmari hagfræðikenningar, þar sem það var tekið með í reikninginn að markaðir með áhættu og upplýsingar eru ófullkomnir, bentu til þess að góð rök væru fyrir því að afnám hafta á fjármagnsmörkuðum myndi hafa skaðlegar afleiðingar. Sér í lagi hefur Dani Rodrick prófessor við Harvardháskóla sýnt með reynslurökum að ekki er samband á milli afnáms hafta á fjármagnsmörkuðum og hagvaxtar eða fjárfestingar.”

“Langtímafjárfestingu er ekki hægt að byggja á fé sem streymir inn eða út úr landi á einni nóttu. Auk þess hafa löndin þurft að koma sér upp meiri gjaldeyrisforða eftir því sem skammtímaskuldabyrði hefur aukist, vegna þess að þau hafa orðið næmari fyrir þeirri áhættu sem tengist ónógum gjaldeyrisforða í hlutfalli við skammtímaskuldir (ekki aðeins í hlutfalli við innflutning eins og áður var). Í reynd merkir þetta að fái fyrirtæki í litlu og opnu hagkerfi 100 milljónir dala í skammtímalán frá bandarískum banka, sem ber til dæmis 15% vexti, þarf landið að leggja 100 milljónir dala til hliðar í gjaldeyrisforða, til dæmis í bandarískum ríkisskuldabréfum. Frá þjóðhagslegu sjónarmiði tekur landið lán frá Bandaríkjunum á 15% vöxtum og lánar því til baka á 5% vöxtum eða svo. Erfitt er að sjá hvernig fjárhagslegar aðgerðir af þessu tagi geta stuðlað að hagvexti. Þetta dæmi er lýsandi fyrir lykilatriði í hagstjórn:

Fjárstraumar, sér í lagi fjárstraumar til skamms tíma, valda miklum úthrifum og stjórnvöld hafa það hlutverk að reyna að takast á við þessi úthrif,

rétt eins og stjórnvöld myndu reyna að gera í tilviki annarra úthrifa, svo sem þeirra sem stafa af mengun.”

“Jafnframt því sem það er í besta falli vafasamt að afnám hafta á fjármagnsmörkuðum leiði til meiri hagvaxtar, eru skýrar vísbendingar um að áhættan, sem afnám haftanna veldur, geti haft skaðleg áhrif á lönd. Enn fremur hefur reynslan sýnt að sú skoðun stenst einfaldlega ekki að skammtímastraumar stuðli að jafnvægi. Áður en kreppan hófst var vitað að þessi skoðun stæðist ekki:  Skammtímafjárstraumar eru sveiflumagnandi, ekki sveiflujafnandi, og þannig hljóta þeir nánast óumflýjanlega að gera sveiflurnar erfiðari viðureignar en ekki að milda þær.“

„Óstöðugleiki þessara strauma stuðlar að óstöðugleika í hagkerfinu í heild, afnám hafta á fjármagnsmörkuðum er í kerfisbundnu sambandi við tíðari og dýpri kreppur. Ennfremur eru vísbendingar um að þessar kreppur hafi langvarandi áhrif og hagvöxtur verði hægari í fimm ár eða lengur eftir upphaf þeirra.”

Úrdrættir úr skýrslu Joseph Stiglitz: Fjármálatíðindi 49 árg. II. 2002.

 

ESB og íslenskar sjávarauðlindir.

Sameiginleg fiskveiðistefna ESB.

Til að bera saman  ólík umhverfi  sjávarútvegs á Íslandi og innan ESB er nauðsynlegt að gera  grein fyrir þróun  sameiginlegri fiskveiðistefnu ESB.

-Sameiginlegir stofnar,-sameiginleg stjórn.

Sameiginleg fiskveiðistefna (Common Fisheries Policy (CFP) ESB var tekin upp 1983 og byggir á þeirri sýn að fiskistofnar við strendur Evrópu séu sameiginlegir þar sem þeir gangi milli lögsögu landanna og séu því sameiginleg auðlind, hluti af sameiginlegri arfleifð sem þurfi að nýta í samvinnu til sameiginlegra hagsbóta. Sameiginleg fiskveiðistefna ESB byggir því á jöfnum aðgangi að miðum aðildarríkjanna og eru markmið hennar þau sömu og landbúnaðarstefnunnar, þ.e. að auka framleiðni, tryggja starfsfólki í greininni sanngjörn lífskjör, stuðla að jafnvægi á mörkuðum og neytendum sanngjarnt verð. Mikilvægi sjávarútvegsins í ESB fellst ekki í efnahagslegum verðmætum, heldur í hinum líffræðilegu, hagfræðilegu og félagslegu þáttum sem snúa að víðáttumiklum strandhéruðum 22 ríkja Evrópu og hefur því mikil pólitísk áhrif innan sambandsins.

-Framkvæmd.

Frá árinu 1983 hefur verið úthlutað heildarkvóta í einstökum tegundum, sem árlegur fundur ráðherraráðsins ákveður að tillögum sérfræðingarnefndar. Þessum heildarkvóta í einstökum tegundum er deilt til aðildarríkjanna á grundvelli ákvæðisins um hlutfallslegan stöðugleika (relative stability),og byggist á veiðireynslu aðildarþjóðanna árin 1973-1978. Aðildarríkin eru síðan ábyrg fyrir útdeilingu kvótans og eftirliti með að farið sé að úthlutun. Ríkin nota hinsvegar mismunandi kerfi til úthluta kvóta sínum, allt frá dagakerfum til framseljanlegs kvóta.

Fiskveiðistefna ESB var endurskoðuð 1993 og aftur 2002, en ekki hefur náðst samstaða um að hrófla við ákvæðinu um “hlutfallslegan stöðugleika”. En umræðan síðustu árin innan ESB bendir til að þetta ákvæði muni taka breytingum vegna árangursleysis  stefnunar. 1) Tilgangur endurskoðuninnar  2002 var að taka á þeim markmiðum stefnunar sem ekki voru að nást.  Komið var á svæðisbundnum hagsmunaráðum sem hefðu meiri áhrif á ákvörðunartöku í greininni.  Aukið var ábyrgð ríkjanna sjálfra á eftirliti með brottkasti og aukin áhersla á minnkun flotans að úthlutun. Allt átti þetta að stuðla að langtímasjónarmiðum í verndun fiskistofna.

-Stjórnun – Eftirlit.

Eitt meginmarkmið fiskveiðistefnu ESB er að vernda nytjastofna og stuðla að sjálfbærum sjávarútvegi. Þetta markmið hefur mistekist hrapalega, 80-90% fiskstofna sem nýttir eru í ríkjum sambandsins er ofveiddir og sumir að hruni komnir. Hið flókna og kostnaðarsama miðstýrða eftirlits- og stjórnkerfi með fiskveiðum innan ESB, sem fyrst var sett á stofn 1993, er búið að breyta 12 sinnum. Það hefur ekki orðið til þess að farið sé eftir tillögum um heildarveiði í gegnum árin. Mikil ofveiði hefur átt sér stað og mikið af fiski er hent. Afli ESB flotans hefur minnkað um 2,3 millj. tonna á síðustu 10 árum, úr 8 millj. í 5,7 millj. tonna árið 2006 og verulegur samdráttur fyrirséður. Framkvæmdastjórn ESB viðurkennir að þetta eftirlitskerfi virki ekki, fiskveiðiflotinn sé enn of afkastamikill og hefur boðað verulegar breytingar á einstökum þáttum kerfisins.

-Ný Fiskveiðistefna ESB ákveðin 2012.

Joe Borg framkvæmdastjóri sjávarútvegsmála ESB boðaði haustið 2008 að nýjar reglur um eftirlit verði teknar upp sem hafi þríþætt markmið:

  • Stórauka eftirlitið með gegnsæu kerfi sem reki aflann á öllum stigum, við veiðar, í löndun og við vinnslu.
  • Efla ábyrgð og virðingu allra þátttakanda fyrir kerfinu, (m.a. með breyttu sektafyrirkomulagi).
  • Efla eftirlit Framkvændastjórnarinnar með að eftirlitið í aðildarlöndunum sé virkt.

Framkvæmdastjórnin hefur þar að auki í bréfi til ráðherraráðsins lagt til umræðu um að þróa sameiginlegar hugmyndir um veiðiréttarheimildir (rights-based management tools in fisheries.) sem er í raun hugmyndin um framseljanlegar veiðiheimildir.

-Veikur atvinnuvegur – ríkisstyrktur.

Sjávarútvegur í ESB er hluti af landbúnaðarstefnu þess og hefur verið stórlega ríkisstyrktur í í áratugi. Eins og fyrr segir tekur sjávarútvegur sambandsins og ýmsar greinar sem falla undir hann eins og fisk og skelfiskeldi yfir strandlengjur og eyjar 22 ríkja sambandsins og er alls staðar láglaunuð atvinnugrein. Verðmæti sjávarafurða í ESB var um 6,800 millj. Evra 2007. Sjö ára áætlun 2007-2113 1)  gerir ráð fyrir að greiða yfir 4.305 milljónir evra í styrki til sjávarútvegins í í löndum ESB . Styrkjunum er deilt á aðildarlöndin miðað við fjölda starfsmanna í greininni og stærð flotans. Dæmi um þrjú lönd sem fá mikla styrki : Spánn 20% , Pólland 12% og Ítalía 7% , af heild. 2) 

Inní þessum styrkjum er ekki árlegur 321 milljóna Evra eftirlitskostnaður með greininni sem greiddur er úr sameiginlegum sjóðum.einnig eru ótaldir miklir rannsóknarstyrkir, styrkir vegna veiða á erlendum miðum í formi þróunarstyrkja (við Afríku m.a.), auk ýmissra beinna rekstrarstyrkja eins og geymslukostnaðar á afurðum, uppbóta vegna lámarksverðs á markaði og margt fleirra.

-Hagsmunamál Íslands

Það má fullyrða að íslenskur sjávarútvegur mun dragast inní ríkisstyrktan láglaunaðan og arðlítinn iðnað, gagnstætt því sem hann er hér á landi ef af inngöngu yrði. Áhrif Íslands í ESB yrðu þar að auki mjög lítil á sjávarútvegssviðinu vegna ólíkra hagsmuna innan greinarinnar í hinum 22 strandþjóðum sambandsins. Talsmaður styrkjalauss, arðsams sjávarútvegs fengi ekki mikinn hljómgrunn í 22ja þjóða sveit sem lítur á slíkan iðnað sem láglauna iðnað sem haldið er gangandi vegna líffræðilegra og félagslegra áhrifa í samfélaginu fremur en hagfræðilegar.   Meðfylgjandi  taflan gefur nokkran  samanburð á tölulegu umfangi greinanna Í ESB og Íslandi 2007:

Mannfjöldi í

Fjöldi

Aflamagn

Verðmæti af

greininni.

skipa

tonn

þjóðarframleiðslu
ESB

226.000

88.000

5,7 millj.

0,9%
Ísland

8.000

600

1,2 millj.

6,2%

Það er einnig alveg ljóst að Ísland verður að gangast undir fiskveiðistefnu ESB við inngöngu og þar með færist ákvörðun um hámarksafla og stjórn fiskveiða við Ísland frá ríkisstjórn Íslands  til framkvæmdastjórnar og ráðherraráðs ESB í Brussel. Þessar staðreyndir  hafa ESB sinnar reynt að fela í umræðunni um stöðu íslenska sjávarútvegsins í komandi aðildarviðræðum við ESB. Þeir vilja láta umræðuna snúast um tækniatriði, sem til lengri tíma skipta engu máli.

Jafnvel starfsmenn ESB eins og Michael Köhler, ráðuneytisstjóri Sjávarútvegsmála ESB sem hélt hér fyrirlestur fyrir um tveim árum, reyna að slá á hræðslu íslendinga um að erlend skip fái veiðirétt á Íslandsmiðum með þeim rökum að veiðirétttur í ESB sé byggður á veiðireynslu eða hinni svokölluðu reglu um “hlutfallslegan stöðugleika” sem nefndur var hér  á undan. Með þessu er verið að gefa til kynna að veiðireynsla ráði umfram meginregluna um jafnan aðgang og þess vegna gæti krafan um  „íslensk skip á íslensku hafsvæði“ fengið hljómgrunn.

 Kjarni málsins, þ.e. hagsmunir Íslands snúast ekki um tæknilegar og tímabundnar undanþágur frá reglum ESB til að fá okkur inn í ESB , heldur hver hefur stjórn á aðgengi miðanna og hvort eignarhald á útgerðinni verði íslenskt og hvort sjómenn verði íslenskir. Aðeins með því er tryggt að arður sjávarútvegsins nýtist íslensku samfélagi eins og hingað til.

-Frjálst flæði fjármagns.

Fjármagn er landamæralaust er innan ESB og því er ekkert sem kemur í veg fyrir að íslensk útgerðarfyrirtæki verði keypt upp af evrópskum fyrirtækjum og erlendir sjómenn manni skip skráð á Íslandi. Sjávarútvegur á Íslandi og sérstaklega fiskveiðar er stór á evrópskan mælikvaða og mjög fýsilegur fjárfestingarkostur fyrir stór matvælafyrirtæki í Evrópu sem mörg hver eru í eigu alþjóðlegra matvælarisa. Mikill áhugi er hjá evrópskum útgerðar og fiskvinnslufyrirtækjum að fá aðgang að íslenskum fiskimiðum. Þessi fyrirtæki ráða bæði ráða yfir skipum, mannafla, dreifingarkerfi og stórum markaði fyrir sjávarafurðir. Slík fyrirtæki í Evrópu hafa notið mikilla styrkja í áratugi innan sambandsins og eru skuldlítil og því í aðstöðu til þess að yfirtaka skulduga íslenska útgerð og öðlast með þeim hætti veiðiheimildir þeirra. Því má segja að ríkisstyrkt evrópsk sjávarútvegsfyrirtæki fái tækifæri til að eignast íslenskan sjávarútveg.

-Vinnuaflið- sjómenn og vinnsla.

Frjálsræðið á evrópskum vinnumarkaði hefur ekki að neinu ráði komið fram í mönnun íslenskra fiskiskipa, það hefur m.a verið vegna tæknilegra hindranna. Kröfur hafa verið gerðar til þjálfunar sjómanna á íslensku máli og þegjandi samkomulags útgerða og sjómannafélaga hefur verið um að íslenskir sjómenn manni fiskiskipaflotann. Með inngöngu í ESB er næsta öruggt að breyting verði þar á.

Erlent eignarhald á íslenskum skipum mun leiða af sér ráðningu erlendra sjómanna , m.a  til að:

-Tryggja ítök erlendra eigenda á stjórn skipanna.

-Lækka launakostnað sjómanna úr 50-60% af tekjum í núverandi hlutaskiptakerfi, í 30-35% af tekjum.

Vegna aðstöðu sinna nær markaði, er mjög líklegt að slíkir eignaraðilar muni kjósa að að vinna aflann frekar í vinnslustöðvum sínum erlendis og þar með flyst atvinna og tekjur úr landi.

Vilji Alþingis og ríkisstjórnar má sín lítils fyrir reglum ESB um atvinnustarfsemi við inngöngu. Ýmis íslensk löggjöf í sjávarútgerð yrði að víkja fyrir almennari reglum ESB,  þar má nefna lagaákvæðið um að auðlindir sjávar séu eign íslensku þjóðarinnar og fjölmörg ákvæði íslenskra laga sem takmarka hlutdeild útgerða í einstökum tegundum eða heildaraflahlutdeild, sem þykja viðskiptahamlandi í frjálsu viðskiptaumhverfi.

-Meginniðurstaða

Við inngöngu í ESB geta því erlend fyrirtæki eignast íslensk útgerðarfyrirtæki og náð þar með yfirráðum yfir aflaheimildum þeirra. Hagnaður slíkra fyrirtækja fer úr landi og ásamt með launum erlendra starfsmanna á kostnað innlendra, sv  og með minni úrvinnslu aflans hér á landi. Allt þetta mun minnkar skatttekjur ríkisins af veltu sjávarútvegsins hérlendis.

1) European Fisheries Fund (EFF) http://europa.eu/legislation_summaries/maritime_affairs_and_fisheries/fisheries_sector_organisation_and_financing/l66004_en.htm

2) http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2009:0696:FIN:EN:PDF