Category: Almennt

Lýðræðishugtök,-stofnanir lýðveldisins,-kosningar.

Lýðræði er vítt hugtak yfir þær stjórnmálastefnur sem byggja á þátttöku almennings í ákvörðunum er hann varðar. Grunnútgangspunkturinn er því að valdið í tilteknu samfélagi manna eigi sér frumuppsprettu hjá fólkinu. Fyrr á öldum, allt fram að nútímanum, var fullveldi talið til óskoraðs guðdómleika konunga á Vesturlöndum. Almenningur lét ekki til  sína taka fyrr en franska byltingin var gerð. Í sjálfstæðisyfirlýsingu Bandaríkjanna er vísað til sameiginlegs „réttar fólksins” sem ekki hafði áður spurst til. Fulltrúalýðræði er algengasta mynd lýðræðis í dag. Sökum takmarkana á tíma og aukinni sérþekkingu sem þarf til þess að taka ákvarðanir um hin ýmsu mál sem skipta máli hefur orðið til sérhæfð verkaskipting þar sem stjórnmála-menn bjóða sig fram til embætta. Þessir stjórnmálamenn þiggja umboð fólksins í kosningum og gerast þannig fulltrúar almennings sem taka ákvarðanir fyrir hans hönd. Beint lýðræði felur í sér beina þátttöku fólksins í ákvarðanatöku, án fulltrúa eða annarra milliliða. Beint lýðræði er sjaldgæfara stjórnafyrirkomulag en sem dæmi má nefna mikilvægi þjóðaratkvæða-greiðslna í Sviss. Sögulega er eitt þekktasta dæmið um beint lýðræði fengið frá Forn Grikklandi þegar borgríkið Aþena var og hét. 2)

Lýðveldi er tegund stjórnarfars þar sem að þjóðhöfðinginn er kjörinn eða útnefndur, oftast um ákveðinn tíma en embættið er ekki látið ganga í arf líkt og í konungsveldum. Það að land sé lýðveldi þarf ekki að merkja það að stjórnarfarið í því landi einkennist af lýðræði. Stundum er þjóðhöfðinginn kjörinn af þjóðinni sjálfri en stundum af kjörmönnum, þingi eða fámennri valdaklíku. Lýðveldi sem stjórnarfar er mjög gamalt en frægasta lýðveldi fornalda er tvímælalaust Rómaveldi sem var lýðveldi frá 509 f.Kr. til 27 f.Kr. og fylgdi tveimur  grundvallar-lögmálum varðandi embætti ræðismanns eins og æðsta embætti ríkisins var kallað. Annarsvegar var það að enginn skyldi gegna embættinu lengur en eitt ár og hinsvegar það að aldrei skyldu færri en tveir menn gegna embættinu á sama tíma. Í dag eru flest ríki heims lýðveldi en það segir lítið um það hversu lýðræðislegir stjórnarhættir eru, til dæmis er Íran lýðveldi en stjórnarfar þar myndi seint teljast lýðræðislegra en í konungsríkinu Danmörku. 3)

Þingræði er sú stjórnskipunarregla að ríkisstjórn geti aðeins setið með stuðningi löggjafarþingsins. Það er grundvallarregla í flestum lýðræðisríkjum en í öðrum er stuðst við forsetaræði. Þingræðisreglan er ekki skráð réttarregla heldur er hún mótuð af margra alda þróun, í fyrstu aðallega á Bretlandi en fluttist síðan til annarra landa. Reglan mótaðist af baráttu þings og konungs og er samofin minnkandi völdum þjóðhöfðingjans – yfirleitt konungs – í þingræðislöndum. Þingræðisreglan var ekki fullmótuð fyrr en á 19. öld í Bretlandi. Stuðningurinn við löggjafarþingið þarf ekki að vera fólginn í beinum stuðningi meirihluta. Dæmi eru um minnihlutastjórnir sem njóta óbeins stuðnings flokks eða flokka sem verja hana vantrausti og styðja þá að jafnaði mikilvægustu mál hennar svo sem afgreiðslu fjárlaga. Á Íslandi er þingræði en í 1. gr. stjórnarskrár segir: „Ísland er lýðveldi með þingbundinni stjórn”. Fá dæmi eru um minnihluta-stjórnir í sögu lýðveldisins. 1)

Um vald forseta:

§ „Þingræði merkir aðeins að ríkisstjórn er háð því að vera varin vantrausti á þingi. Ekkert annað en það (sjá orðabók Menningarsjóðs). Minna má á að í Bandaríkjunum er ekki þingræði, þó þar sé tvímælalaust lýðræði. Æðsta vald þjóðarinnar er lýðræðið og þjóðin sjálf. Til að fara með löggjafar-valdið fyrir okkur sem aftur setur dómsvaldi og framkvæmdavaldi reglur, veljum við forseta og Alþingi í lýðræðislegum kosningum. Forseti og Alþingi fara saman með löggjafarvaldið samkvæmt stjórnar-skrá, líkt og tvö dómstig fara með dómsvaldið og að þingræði merkir einmitt að ríkisstjórn er háð trausti Alþingis til að fara með framkvæmdavaldið.

§ Þessar tvær stofnanir forsetinn og Alþingi sem saman fara með löggjafarvaldið eru þannig æðstu valdastofnanir okkar og eiga saman að tryggja rétta meðferð valds „lýðsins“ sem lýðræði vísar til. Alþingi er fjölskipað stjórnvald þar sem enginn einn maður hefur neitt vald einn og sér, en saman hafa þingmenn m.a. vald til að setja lög. Þjóðkjörinn forsetinn okkar, hefur í reynd ekkert frumkvæðisvald, en hefur neitunarvald um ákvarðanir Alþingis og aðkomu að ríkisstjórnarmyndun. Öfugt við þingmenn fer hann einn með vald sitt.

§ Treysti forseti sér ekki til að undirskrifa lög er endanlegu samþykki eða synjun með því skotið til lýðræðislegrar ákvörðunar þjóðarinnar, sem er æðsta valdið. Þetta vald forseta hefur líka fælingaráhrif þ.e. að ólíklegra er að reynt sé að koma í gegnum Alþingi lögum sem brjóta gegn þjóð og lýðræði, en annars væri.

§ Þetta er afar rökrétt og náttúrulegt kerfi í anda góðra stjórnunar- og stjórnsýsluhátta um að alltaf sé til staðar tvöfalt ákvörðunarvald „check and balances“ – „eftirlit og aðgát“. Allt stjórnkerfi Bandaríkjanna byggist t.d. á slíkum hugmyndum. Í raun eru rökin fyrir slíku kerfi þau sömu og að náttúran notast við tvöfalt litningakerfi í þróuðum lífverum. Hvarvetna sannar það gildi sitt fyrr eða síðar.

§ Þar sem hér er þingræði þ.e. ríkisstjórn er háð því að vera varin vantrausti á Alþingi getur hvorki ríkisstjórn né oddviti hennar farið með þetta tiltekna vald forseta. Ekki bætir heldur úr skák að ráðherrar eru nær undantekningalaust einnig þingmenn. „ 4)

Endurskoðun stjórnarskrárinnar.

“ Í stjórnarskránni er að finna ákvæði um meðferð ríkisvalds, hlutverk helstu handhafa þess og samspil þeirra á milli. Enn fremur er þar lýst yfir hver réttindi borgararnir hafa í samskiptum við ríkisvaldið  og hömlur lagðar við því að á þessi réttindi sé gengið. Stærsta athugunarefnið við endurskoðun stjórnarskrárinnar er spurningin um hvort afnema eigi þingræðisregluna. Hinn kosturinn er að skilja að framkvæmdavaldið og löggjafarvaldið líkt og gert er í Bandaríkjunum.“ 5)

Um Persónukjör

“Í þjóðmálaumræðu undanfarið hefur persónukjör borið mjög á góma, þ.e. möguleikar kjósenda til að velja sér þingmannsefni á framboðslistum. Í grein þessari eru reifaðir helstu möguleikar í þessum efnum. Ítarlega er fjallað um tölulegt uppgjör á kosningum með persónukjöri.” 6)

Um kosningar.

Landskjörstjórn fer með veigamikið hlutverk við undirbúning og framkvæmd kosninga til Alþingis og gefur út kjörbréf til þingmanna eins og nánar greinir í lögum nr. 24/2000, um kosningar til Alþingis. Auk þess er á vegum landskjörstjórnar unnið að rannsóknum á kosningamálum og kosningafræði. 7)

Tilvísanir:

1) http://is.wikipedia.org/wiki/%C3%9Eingr%C3%A6%C3%B0i

2) http://is.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD%C3%B0r%C3%A6%C3%B0i

3) http://is.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD%C3%B0veldi

4) http://www.mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=799111

5) http://www.visir.is/article/20090801/SKODANIR04/373143198/1035

6) http://www.landskjor.is/media/frettir/UmPersonukjor17Mai09-2.pdf

7) http://www.landskjor.is/

Eftir Þjóðfund.

Í kjölfar Þjóðfundarins hafa eðlilega margir tjáð sig um niðurstöður hans, m.a. kennarar í lögfræði og ritstjórar stærstu blaðanna. Ritstjóri Morgunblaðsins gerir grín að fundinum. Fundið er að því að niðurstöðurnar séu of almennar og ekki sé hægt að setja slíkt í stjórnarskrá, þær séu óskalisti um félagsleg réttindi og það gangi ekki. Ritstjóri Fréttablaðsins vill gera greinarmun á borgara og pólitískum réttindum og félagslegum réttindum  hins vegar og hin síðari séu kostnaðarsamar skyldur sem lagðar séu á ríkið.

Sjónarhornin eru oft metin úr frá lögfræðinni og  sjónarmiðum ríkisvaldsins þegar greint er á milli frelsisréttinda þar sem ríkinu ber fyrst og fremst að halda að sér höndum og hins vegar tilkallsréttinda þar sem ríkinu ber að láta eitthvað í té. Þetta er í samræmi við hefðbundna túlkun í stjórnmálaleg og borgaraleg réttindi og félagsleg réttindi hins vegar.

Þegar þessi  réttindi eru skoðuð út frá sjónarmiði einstaklingins og almennum  mannréttindum eru þau jöfn að gildum.  Fyrir einstaklinginn er það jafn mikils virði að hafa rétt til athafna og að hafa rétt til lífsviðurværis.

Það sem við stöndum frammi fyrir er hvort sjónarmiðið á að ráða? Hefðbundin viðhorf ríkisvaldsins eða vilji fólksins?

Hverjum þegn er ljóst að hann verður að gefa af frelsi sínu við að gangast undir almennar reglur samfélagsins , en í staðinn fær hann stuðning þess og betra líf í samvinnu með öðrum, „ Einn fyrir alla og allir fyrir einn“  Það eru í raun skilaboð Þjóðfundarins. Valdið er veitt sameiginlega af einstaklingunum til valdastofnanna samfélagsins sem eru verkfæri fólksins til að viðhalda, efla og þroska samfélagið.

Tregðan við þessum breytingum fellst í að nú mun þjóðin setja ríkisvaldinu grundvallarreglur um hagsmunamál þegnanna í stað þess að stjórnmálamenn og ríkiðvaldið móti þær reglur.

Það er hægt að benda á margar stjórnarskrár sem geyma ákvæði um slík gildi og jafnvel  heimspekilegan og  siðferðislegan grundvöll ríkisins.

  • 1. gr. þýsku stjórnarskrárinnar segir að mannleg reisn njóti algerar friðhelgi og hana beri ríkinu að vernda. Þannig er annarsvegar kveðið á um rétt einstaklingsins til mannlegrar reisnar og hins vegar um skyldu ríkisins til að vernda þann rétt og tryggja. Með rétti einstaklingsins og skyldu ríkisvaldsins er enn fremur undirstrikað að ríkið hafi þann tilgang að þjóna fólkinu en ekki öfugt. 1)
  • Suður-Afríska stjórnarskráin er framúrstefnuskjal á sviði mannréttinda. Í formála og meginhluta 1 og 2 kafla er útlistað að samfélag sé byggt á lýðræðislegum gildum, félagslegu réttlæti og mannréttindum. Sérstök réttindaskrá – Bill of Rights sem er helguð mannréttindum. Sem dæmi má taka 9. gr. sem bannar ólögmæta mismunun m.a. á grundvelli kynhneigðar og Suður-Afríka er nú eitt af fáum ríkjum veraldar sem tryggja ekki bara borgaraleg og pólitísk réttindi heldur einnig félagsleg réttindi, svo sem rétt á mat, vatni, húsaskjóli, heilbrigðisþjónustu, lífeyri og menntun (27.-28. gr.). Auk þess að tryggja einstaklingum aðgang að dómstól telji þeir að brotið hafi verið gegn þeim, kveður 38. gr. á um að einstaklingar geti einnig höfðað mál fyrir hönd hóps eða í þágu almennings.  3
  • 1. Gr. Finnsku stjórnarskrárinnar segir m.a. „ Stjórnarskráin skal tryggja friðhelgi mannlegrar reisnar, frelsi einstaklingsins og stuðla að réttlæti í samfélaginu.“ Í 18 grein er rétturinn til vinnu og lífviðurværi af því.
  • 1. grein sænsku stjórnarskrárinnar (Regeringsformen) að “allt almannavald stafar frá þjóðinni” og ennfremur að sænskt lýðræði sé byggt á “frjálsri skoðanamyndun og almennum og jöfnum kosningarétti”.  2)

Þróun í undanfarinna áratuga í stjórnarskrám með réttindum til þátttöku í starfsemi ríkisins og réttindi sem tengjast réttlátri málsmeðferð eru gjarnan greindar sem sérstakur flokkur réttinda. Einnig er algengt að tala um mismunandi kynslóðir réttinda og er þá gjarnan vísað til réttar til friðar og heilnæms umhverfis sem nýjustu kynslóðarinnar í þeim efnum.

Víða hefur það álitamál uppi hvernig eigi að fara með hin svokölluðu félagslegu réttindi. Öðrum þræði eru réttur til vinnu, lífsviðurværis og húsnæðis svo dæmi sé tekið einhver mikilvægustu réttindi fólks og því jafnvel hugleiknari en hin svokölluðu borgaralegu og stjórnmálalegu réttindi (tjáningarfrelsi, félagafrelsi, friðhelgi einkalífs o.s.frv.).

Á hinn bóginn er mikil tregða í sumum nýlegum stjórnarskrártextum að viðurkenna réttindi með lagalega skuldbindandi hætti sem kosta fjárútlát af hálfu ríkisvaldsins og þau eru sumstaðar leyst með því að hafa sérstaka kafla um “félagsleg markmið”,  sbr. t.d. 3. kafla svissnesku stjórnarskrárinnar frá árinu 2000. Þar segir að kappkostað sé að tryggja að allir njóti almannatrygginga, heilbrigðisþjónustu, hentugs húsnæðis, menntunar og aðstoðar samfélagsins þegar eitthvað bjátar á vegna aldurs, fötlunar, veikinda, slysa, atvinnuleysis o.s.frv. Jafnframt er tekið fram að ákvæði þessi leiði ekki til þess að einstaklingar öðlist lagalega bindandi rétt til framlaga af hálfu ríkisins. 2)

1) http://www.samfelagssattmali.is/thyska-stjornarskrain

2) https://docs.google.com/viewer?url=http://www.forsaetisraduneyti.is/media/frettir/Stjornskipunarthroun.pdf

3) http://constitutionallyspeaking.co.za/on-nelson-mandela/

Finnska stjórnarskráin-nútímaleg.

Finnska stjórnarskráin fór í heildarendurskoðun á árunum 1995-1999 og tók gildi árið     2000.  Mestu breytingarnar voru að mannréttindakaflinn var uppfærður, þingið eflt og það   er  einnig ljóst að breytingar á finnsku stjórnarskránni árið 2000 miðuðu að því að draga heldur  úr völdum forsetans.

Mörg merkileg ákvæði eru í finnsku stjórnarskránni, en hér er hlaupið  yfir það helsta.

Valdið-stjórnskipulag.

Í finnsku stjórnarskránni, 2. grein, segir: “ríkisvald er í höndum þjóðarinnar en þingið er fulltrúi hennar”. Þá er þar einnig ákvæði um að í lýðræði felist réttur einstaklinga til að taka þátt í og hafa áhrif á þróun þjóðfélagsins og lífsskilyrða.

Þá má geta 2. gr. þar sem segir: „ Lýðræði felur í sér rétt einstaklinga til að taka þátt í og hafa áhrif á þróun þjóðfélagsins og lífsskilyrða sem þeir búa við.“ Þarna er vísað til „lífsskilyrða“ og virðist nærtækt að náttúran og umhverfið heyri þar undir.

Þingræðisreglan kemur einnig fyrir í 3. gr. stjórnarskrárinnar þar sem segir: „Framkvæmdarvald er í höndum forseta lýðveldisins og ríkisstjórnar, en meðlimir hennar verða að njóta trausts þingsins.“

Jafnrétti –Tjáningarfrelsi – Kosningar.

Jafnréttisákvæði finnsku stjórnarskrárinnar í 6. gr. er ítarlegra en íslenska ákvæðið að því leyti að talað er um heilsu og fötlun sem þætti sem ekki má nota eina og sér til að réttlæta mismunun. Hins vegar er ekki getið ýmissa annarra þátta sem koma fyrir í íslenska ákvæðinu eins og efnahags og ætternis. Þá er í finnsku jafnréttisgreininni einnig ákvæði um rétt barna.

Ákvæði um fatlaða eru í þremur greinum hennar. Sjötta greinin fjallar um jafnrétti og bann gegn mismunun vegna ýmissa orsaka og þar á meðal fötlunar; í 17. gr. er fjallað um rétt heyrnarlausra til táknáls og kveðið á um löggjöf í því sambandi og 19. greinin fjallar um réttinn til almannatrygginga.

Þá er vert að nefna tjáningarfrelsisákvæðið í 12. gr. sem segir m.a.: “Skjöl og gögn í vörslu stjórnvalda eru öllum aðgengileg nema birting þeirra hafi af brýnum ástæðum verið takmörkuð með lögum.

Í finnsku stjórnarskránni er einnig ákvæði um “kosninga- og þátttökuréttindi”. Þar segir í 14. gr. m.a. að útlendingar sem hafi fasta búsetu í Finnlandi njóti kosningaréttar í sveitarstjórnarkosningum. Ennfremur segir þar að stjórnvöld skuli “stuðla að tækifærum fyrir einstaklinginn til að taka þátt í félagslífi og hafa áhrif á ákvarðanir sem snerta hann”.

Þá segir í 14. grein (kosninga- og þátttökuréttur) að yfirvöld skuli stuðla að möguleikum fyrir einstaklinginn til að taka þátt í félagsmálum og hafa áhrif á ákvarðanir sem varða hann. Þess má geta að í almennum kosningum getur kjósandinn sjálfir raðað frambjóðendum flokka (lista) í kjörklefanum. Þannig má segja að persónukjör forvals eða prófkjörsaðferðarinnar íslensku sé komið í kjörklefann.

Finnska stjórnarskráin gerir einungis ráð fyrir ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu. Segir í 53. grein að taka beri ákvörðum um slíka atkvæðagreiðslu með lögum – það þýðir væntanlega að meirihluti þingmanna þarf að óska eftir henni.

Náttúra-Auðlindir.

20. grein stjórnarskrárinnar frá árinu 2000:

Ábyrgð á umhverfinu Náttúran og fjölbreytileiki lífríkisins, umhverfið og þjóðararfurinn eru á ábyrgð allra. Stjórnvöld skulu keppa að því að tryggja öllum rétt til heilnæms umhverfis og möguleikann á að hafa áhrif á ákvarðanir sem varða þeirra eigin lífrænt umhverfi.

Þingið.

38. grein

Þingið skipar umboðsmanns og tvo menn honum til aðstoðar til fjögurra ára. Skulu þeir hafa afburða þekkingu á lögum. ..

Þingið getur, að fengnu áliti stjórnlaganefndarinnar, vikið umboðsmanni úr embætti áður en skipunartími hans er úti ef sérlega þung rök mæla með því, enda sé sú ákvörðun studd með atkvæðum að minnsta kosti 2/3 þeirra sem greiða atkvæði. Sömuleiðis er að finna í stjórnarskránni ítarleg ákvæði um aðhald þingsins með framkvæmdarvaldinu og rétt þingmanna til upplýsinga.

Þá er einnig í finnsku stjórnarskránni athyglisvert ákvæði um að mál falli ekki niður milli þinga nema þegar kosningar hafa verið haldnar í millitíðinni, sbr. 49. gr. Þetta er önnur regla en hér á landi. Ennfremur segir þar í 50. gr. að þingnefndir megi halda opna fundi þegar verið er að safna upplýsingum um mál til undirbúnings ákvarðanatöku.

Eitt af þeim hlutverkum sem þjóðhöfðingi hefur víða haft er ákveðið frumkvæði við myndun ríkisstjórnar. Þróunin hefur hins vegar orðið sú að ef ljóst er hver hafi unnið kosningar eða fyrir liggur að kominn sé starfhæfur meirihluti þá gengur þjóðhöfðinginn ekki gegn því. Í finnsku stjórnarskránni var þessi þróun meira að segja útfærð við breytingarnar árið 2000. Samkvæmt 61. gr. kýs þingið forsætisráðherra eftir samráð milli þingflokkanna. Hlutverk forseta er þar að tilkynna þinginu formlega hver sé forsætisráðherraefni eftir að hafa ráðfært sig við forseta þingsins og þingflokkana og áður en gengið er til kosningar. Að þeim loknum skipar forsetinn forsætisráðherra í embætti.

Ákvæði eru til dæmis kveðið á um að ráðherrar í ríkisstjórn beri í sameiningu ábyrgð á ákvörðunum hennar nema þeir hafi látið bóka mótmæli í fundargerð, sbr. 60. gr. Þá eru þar ákvæði um skyldur forsætisráðherra, 66. gr., og reglur um ákvarðanatöku á ríkisstjórnarfundum, sbr. 67. gr.

Ákvæði eru um að ráðherra megi ekki gegna neinu öðru starfi í þágu hins opinbera eða einkaaðila. Þá megi hann ekki aðhafast neitt það sem gæti skaðað traust almennings á honum og að ráðherra skuli þegar eftir að hann tekur við embætti skýra þinginu frá eigna- og hagsmunatengslum sem skipt geta máli við mat á störfum hans.

Athyglisvert er að umræður eru ekki nema tvær um lagafrumvörp samkvæmt 41. gr. r, sbr. einnig 72. gr. Samkvæmt 72. gr. verða að líða að minnsta kosti þrír dagar milli fyrstu og annarrar umræðu. Stjórnlaganefnd þingsins ber að gefa álit á því hvort lagafrumvörp standist gagnvart stjórnarskránni og alþjóðlegum mannréttindasamningum, skv. 74. gr.

Ítarleg ákvæði eru um samþykkt laga. Þar segir í 77. gr. að forseti hafi 3 mánuði til að undirrita lög og geti hann á því tímabili aflað álits Hæstaréttar og æðsta stjórnsýsludómstólsins á lögunum. Ef forseti staðfesti ekki lögin þá fari þau aftur til umfjöllunar í þinginu. Samþykki þingið lögin óbreytt þá taki þau gildi án staðfestingar forseta. Þarna er því ekki um neitunarvald að ræða heldur fremur vald til að fresta gildistöku laga. Meginþýðing þessa valds, sem hefur verið í stjórnarskránni frá 1919, er að þannig skapast möguleiki á að afla álits Hæstaréttar eða æðsta stjórnsýsludóm-stólsins á lögum áður en þau ganga í gildi.

Fullveldisafsal.

ákvæði í, 94. grein, hljóðar svo:

Ákvörðun um að samþykkja eða segja upp alþjóðlegri skuldbindingu er tekin með meirihluta greiddra atkvæða. Hins vegar, ef tillagan varðar stjórnarskrána eða breytingu á landamærum ríkisins, þá ber að taka slíka ákvörðun með fulltingi að minnsta kosti 2/3 hluta þeirra sem greiða atkvæði. Alþjóðleg skuldbinding má ekki stofna lýðræðislegum grundvelli stjórnarskrárinnar í hættu.

Dómsvaldið.

Stjórnarskráin segir um skipun dómara einfaldlega að embættisdómarar séu skipaðir af forseta í samræmi við lög. Ekki megi víkja dómara úr embætti nema með dómi. Þá er athyglisvert að bæði Hæstiréttur og æðsti stjórnsýsludómstóllinn mega leggja til lagaumbætur við ríkisstjórnina eins og tekið er fram í 99. gr.

Loks er svipað ákvæði (106. gr.) og í sænsku stjórnarskránni um að telji dómstóll í tilteknu dómsmáli að beiting lagaákvæðis myndi augljóslega stríða gegn stjórnarskránni þá beri að víkja því til hliðar. Ákvæðið kom nýtt inn í stjórnarskrána árið 2000 og hefur síðan reynt einu sinni á þessa heimild, en þá var lagasetning um friðun húsa talin andstæð eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar.

Stjórnlagadómstólar.

Ákvæði um meðferð dómsvalds eru mikilvægur þáttur í hverri nútímalegri stjórnarskrá. Uppbygging dómskerfis er ákaflega mismunandi frá einu ríki til annars. Til dæmis má geta þess að stjórnsýslu-dómstólar eru við lýði í Finnlandi og Svíþjóð og mörgum ríkjum sunnar í álfunni eins og Frakklandi og Þýskalandi. Þeir þekkjast hins vegar ekki í Noregi, Danmörku og Íslandi. Þá hafa sérstakir stjórnlagadómstólar verið settir á fót í mörgum Evrópuríkjum er hafa það hlutverk meðal annars að dæma um hvort lög stríði gegn stjórnarskrá. Vegna hins mikla valds sem stjórnlagadómstólar hafa hefur sérstök rækt verið lögð við að kveða á um sjálfstæði þeirra í stjórnarskrá.

Ráðherraábyrgð.

Stjórnarskráin geymir ítarlegar reglur um ráðherraábyrgð í gr. 114-116. Skipta má ferlinu í þrjú þrep. Ákvörðun um rannsókn á meintu broti er tekin af þinginu að kröfu að minnsta kosti 10 þingmanna. Stjórnlaganefnd þingsins tekur svo ákvörðun um hvort telja megi að lög hafi verið brotin. Ef svo er getur þingið ákveðið með einföldum meirihluta hvort viðkomandi ráðherra er ákærður frammi fyrir sérstökum dómstóli þar sem eiga sæti fimm dómarar úr æðstu dómstólum landsins og fimm þingmenn. Síðast reyndi á þessi ákvæði árið 1993 og var ráðherra þá fundinn sekur.

Efnið að mestu leyti unnið úr;
„Stjórnskipunarþróun í Evrópu“
Sérfræðinganefnd um endurskoðun stjórnarskrárinnar
Feb.2007