Category: Almennt

Margar stjórnarskrár geyma ákvæði um stjórnarform ríkisins og helstu      meginreglur stjórnskipunarinnar og jafnvel nokkurs konar heimspekilegan og  siðferðislegan grundvöll ríkisins.

Algeng eru ákvæði um uppsprettu ríkisvalds. Þannig segir í 1. grein sænsku stjórnarskrárinnar (Regeringsformen) að “allt almannavald stafar frá þjóðinni” og ennfremur að sænskt lýðræði sé byggt á “frjálsri skoðanamyndun og almennum og jöfnum kosningarétti”. Eðli þeirra réttinda sem tryggð eru í stjórnarskrá getur verið misjafnt. Hægt er að flokka réttindin á marga vegu:

Í fyrsta lagi má greina á milli réttinda eftir því hvort dómstólar geti byggt á þeim niðurstöðu eða ekki. Reyndar draga sumir í efa að réttindi sem ekki er hægt að fá fulltingi dómstóla fyrir séu eiginleg réttindi. Nær væri að tala um markmið sem ríkinu beri að stefna að. Má taka sem dæmi 22. gr. hollensku stjórnarskrárinnar þar sem segir: “Stjórnvöld skulu grípa til aðgerða til að bæta heilsu almennings.”

Í öðru lagi má flokka réttindi út frá því hvert sé hlutverk ríkisins við að framfylgja þeim. Þar má greina aðallega á milli annars vegar frelsisréttinda þar sem ríkinu ber fyrst og fremst að halda að sér höndum og hins vegar tilkallsréttinda þar sem ríkinu ber að láta eitthvað í té. Þessi skipting fer að nokkru leyti saman við skiptingu í stjórnmálaleg og borgaraleg réttindi annars vegar og félagsleg réttindi hins vegar. Til viðbótar vilja sumir meina að réttindi til þátttöku í starfsemi ríkisins séu sérstakur flokkur réttinda sem og réttindi sem tengjast réttlátri málsmeðferð. Eins er algengt að tala um mismunandi kynslóðir réttinda og er þá gjarnan vísað til réttar til friðar og heilnæms umhverfis sem nýjustu kynslóðarinnar í þeim efnum.

Víða hefur það álitamál uppi hvernig eigi að fara með hin svokölluðu félagslegu réttindi. Öðrum þræði eru réttur til vinnu, lífsviðurværis og húsnæðis svo dæmi sé tekið einhver mikilvægustu réttindi fólks og því jafnvel hugleiknari en hin svokölluðu borgaralegu og stjórnmálalegu réttindi (tjáningarfrelsi, félagafrelsi, friðhelgi einkalífs o.s.frv.).

Á hinn bóginn er mikil tregða til að viðurkenna réttindi með lagalega skuldbindandi hætti sem kosta fjárútlát af hálfu ríkisvaldsins.

Í sumum nýlegum stjórnarskrártextum er þetta vandamál leyst með því að hafa sérstaka kafla um “félagsleg markmið”,  sbr. t.d. 3. kafla svissnesku stjórnarskrárinnar frá árinu 2000. Þar segir að sambandsríkið og kantónurnar skuli kosta kapps um að tryggja að allir njóti almannatrygginga, heilbrigðisþjónustu, hentugs húsnæðis, menntunar og aðstoðar samfélagsins þegar eitthvað bjátar á vegna aldurs, fötlunar, veikinda, slysa, atvinnuleysis o.s.frv. Jafnframt er tekið fram að ákvæði þessi leiði ekki til þess að einstaklingar öðist lagalega bindandi rétt til framlaga af hálfu ríkisins.

Úr „ Stjórnskipunarþróun í Evrópu.“

Norska stjórnarskráin var upphaflega samin af Stjórnlagasamkomu og birt 17. mai 1814 að Eiðsvöllum. Hún hefur verið endurbætt nokkru sinnum síðan þá, síðast í febrúar 2007.

Hún skiptist í  fimm kafla (A, B, C ,D ,E) í samtals 112 greinum.

Fyrsti kaflinn A, -3 greinar:

Um að Noregur sé sjálfstætt ríki með takmarkaða konungsstjórn. Ríkjandi trúarfrelsi, en hin Evangelíska-lúterska trú sé opinber trú ríkisins og meðlimir hennar skyldir til að ala upp börn sín í siðum hennar.

Annar kafli B, -45 greinar:

Allar 45 greinar þessa kafla fjalla um konunginn, embætti hans, ráðgjafaráð hans, erfðir konungs, niða hans og skyldur þeirra. Ekkert af þessu á erindi til okkar íslendinga.

Þriðji kafli C, -37 greinar.

Þessi kafli  fjallar um kosningarétt manna  í 5 greinum, -um kosningafyrirkomulag og kosningar til Stórþingsins úr 19 kjördæmum um val á 169 þingmönnum og um kosningaútreikninga  í  7 greinum,-um þingmenn og hvenær Stórþingið er kallað saman og sett í 12 greinum,-um störf þingsins í 13 greinum.

Fjórði kafli D,-6 greinar:

Fjallar um dómsvaldið, í 2 greinum er fjallað um Ákærudómstól sem dæmir eingöngu í málum sem fjalla um brot á stjórnarskrábundnum ákvæðum og framin eru af meðlimum Stórþingsins, Ráðgjafaráðsins og Hæstaréttar. 4 greinar fjalla um skipan og vald Hæstaréttar.

Fimmti kafli E, – 21 greinar:

Fjallar almenn um mannréttindi, þar er að finna augljóslega tiltölulega ný ákvæði sem hafa verið tekin inn 2007. M.a er vernd gegn skuldurum fyrir þá sem hafa orðið gjaldþrota.  Skyldu ríkisins að hver maður geti lifað af vinnu sinni.  Ríkið er ábyrgt fyrir því að náttúrulegt umhverfi og auðlindir hennar skuli stjórnað með langtímasjónarmið í huga. Ákvæði um rétt Sama, um málfrelsi ofl.

Þar er einnig ákvæði um að Stórþingið verði að samþykkja með auknum meirihluta afsal hluta fullveldis til yfirþjóðlegs valds. Ákvæði um endurbætur á stjórnarskránni, þrjú samfeld þing eftir kosningar með 2/3 hluta atkvæða þarf til að breyta henni.

Engin ákvæði um þjóðaratkvæði eru í norsku stjórnarskránni.

…………………………………………………………………………………………………………………………..

Auðséð er að meginbreytingin á henni hefur verið um kosningafyrirkomulag og tiltekin mannréttindi sem nýrri tímar hafa krafist. Hún  ber þess merki að vera stagbætt og gamaldags eins og sú íslenska. Hún endurspeglar ekki þá þróun samfélagsins sem gerir Noreg að einu mesta lýðræðisríki heimsins. Það sýnir okkur að réttindi og lýðræðishefðir hér og í Noregi eru ekki endilega sprottnar úr texta stjórnarskrám landanna. Heldur hafa þær verið lagaðar eftir breytingum í samfélögunum.

Umhverfi.

Ákvæði um hafið,  loft og land.

Ákvæði um gæði og vernd umhverfisins eiga að tryggja að þau verði óskert til óborina kynslóða. Slík ákvæði eru stór þáttur af grundvallar mannréttindum kynslóða framtíðarinnar.

Hafið, lífríki þess og hafsbotn.

Hafið og hafsbotninn innan efnahagslögsögu landsins  á að vera  í eigu þjóðarinnar. Allri nýtingu gæða þess skal úthlutað gegn afgjaldi sem renni í ríkissjóð. Ákvæði verður að vera um að afnot þeirra sé byggð á vísindalegum grunni og sjálfbærni til að tryggja að besta þekking á hverjum tíma ráði nýtingu auðlinda þjóðarinnar.

Loft og vatn.

Andrúmsloft og vatn er forsenda lífs og grundvallarmannréttindi að hver maður hafi aðgang að þeim gæðum ómenguðum. Ákvæði um verndun þeirra  verður að vera í stjórnarskrá  til varnar lífríkinu. Spurning hvort setja eigi ákvæði um að vatnsveitur til almenninganota séu í eigu opinberra aðila. Slík stjórnarskrávarin ákvæði eru að koma inn í löggjöf nokkurra landa vegna misnotkunar og einkavæðingar vatnsréttinda.

Land og landsgæði.

Ákvæði um verndun gróðurs þarf að tryggja að framkvæmdir eða nýting þjóðlenda spilli ekki gróðurþekju lands eða vatnsforða.

Einnig þarf ákvæði í stjórnarskrá um eign og nýtingu þjóðlenda, þar með talin orkulinda með sama hætti og um auðlindir hafsins . Með er m.a styrktur lagagrunnur l. nr. 58/1998 um þjóðlendur, um eign og nýtingu þeirra.

Umhverfisvernd -Neytendavernd.

Ákvæði um umhverfisvernd hafs, lofts og lands eiga að vera skýr og ótvíræð á þann hátt að ekki megi menga þau á nokkurn hátt. Þessir umhverfisþættir eru forsenda fyrir  tilvist og endurnýjun  lífríkisins. Á forsendu slíkra ákvæða hefur löggjafinn sterkan grunn við verndunarlöggjöf.

Ákvæði um umhverfisvernd þurfa jafnhliða að taka til almennra umhverfissjónarmiða sem styrkja ákvæði laga m.a. um skipulagsmál og neytendmál.