dóttir Ósvalds konungs og kona Þórðar Skeggja og Runólfs Gissurarsonar landnámsmanna.
Í ýmsum fornsögu íslendinga má sjá ensk áhrif og engil-saxneskra konunga getið, þar á meðal er afkomanda eins þeirra getið í Landnámabók (Útgáfa Guðna Jónssonar) þar segir í fyrsta kafla:
„Þórðr skeggi hét maðr. Hann var sonr Hrapps, Bjarnarsonar bunu. Þórðr átti Vilborgu Ósvaldsdóttur. Helga hét dóttir þeira. Hana átti Ketilbjörn inn gamli.
Þórðr fór til Íslands ok nam land með ráði Ingólfs í hans landnámi á milli Úlfarsár ok Leiruvágs. Hann bjó á Skeggjastöðum. Frá Þórði er margt stórmenni komit á Íslandi.“
Aftur síðar segir (undir landnámsmönnum í Austfirðingafjórðungi):
„Þórðr skeggi, sonr Hrapps Bjarnarsonar bunu, hann átti Vilborgu Ósvaldsdóttur ok Úlfrúnar Játmundardóttur. Þórðr fór til Íslands ok nam land í Lóni fyrir norðan Jökulsá milli ok Lónsheiðar ok bjó í Bæ tíu vetr eða lengr. Þá frá hann til öndvegissúlna sinna fyrir neðan Heiði í Leiruvági. Þá réðst hann vestr þannig ok bjó á Skeggjastöðum, sem fyrr er ritat. Hann seldi þá Lónlönd Úlfljóti, er lög flutti út hingat. Dóttir Þórðar var Helga, er Ketilbjörn inn gamli átti at Mosfelli.
Landnámabók Sturlu Þórðarsonar er samhljóða þessu að ofan. Í Landnámabók Hauks lögmanns, Hauksbók segir:
„Þórður Skeggi hafi átt Vilborgu dóttur Oswalds konungs og Úlfrúnar hins „óbornu“, dóttur Eatmundar (Játmundur er síðari nafnframburður) Englendingakonungs. Helga dóttir Þórðar átti Ketilbjörn inn gamli átti at Mosfelli.“
Í 113 kafla Brennunjálssögu kemur þessi ættarfærsla aftur fyrir en nú er Vilborg nefnd Valborg og Úlfrún kölluð Jórunn dóttir Ósvalds konungs hins helga og móðir Jórunnar sögð Bera Játmundardóttir konungs hins helga. Þar er Ósvaldi konungi Austur-Anglíu (875-879/80) ruglað saman við Ósvald hina helga konung Northumbrian (604-642), móðurrakning Valgerðar hefur hinsvegar enga stoð í öðrum heimildum:
„Maður er nefndur Guðmundur hinn ríki er bjó á Möðruvöllum í Eyjafirði. Hann var Eyjólfsson, Einarssonar, Auðunarsonar rotins, Þórólfssonar smjörs, Þorsteinssonar skrofa, Grímssonar kambans. Móðir Guðmundar hét Hallbera dóttir Þórodds hjálms en móðir Hallberu hét Reginleif dóttir Sæmundar hins suðureyska. Við þann er kennd Sæmundarhlíð í Skagafirði. Móðir Eyjólfs, föður Guðmundar, var Valgerður Runólfsdóttir. Móðir Valgerðar hét Valborg. Hennar móðir var Jórunn hin óborna dóttir Ósvalds konungs hins helga. Móðir Jórunnar var Bera dóttir Játmundar konungs hins helga. Móðir Einars, föður Eyjólfs, var Helga dóttir Helga hins magra er nam Eyjafjörð. Helgi var son Eyvindar Austmanns og Raförtu dóttur Kjarvals Írakonungs. Móðir Helgu, dóttur Helga, var Þórunn Hyrna dóttir Ketils Flatnefs, Bjarnarsonar bunu, Grímssonar hersis. Móðir Gríms var Hervör en móðir Hervarar var Þorgerður dóttir Háleygs konungs af Hálogalandi.“
Hverjir voru þessir konungar Ósvaldur og Játmundur? Engilsaxnesku ríkin á Bretlandi voru fjögur lengi vel, Wessex, Mercia, East Anglía og Northumbria, en í byrjun 10 aldar eftir innrás víkinga féll Austur-Anglía undir áhrifasvæði norrænna manna, hins svonefndu Danalög
Játmundur konungur Austur Anglíu
Edmund (kallaður Játmundur víða í íslenskum fornritum) var konungur Austur Anglíu (854-869/70) Edmundur kemur nokkuð við sögu í íslenskum fornritum, m.a mælir Ari fróði upphaf og endir landnámsaldar við dauða hans og segir í Íslendingabók sinni, sem er rituð 1120-1130:
„að á sex tigum vetra yrði Ísland albyggt, svo að eigi væri meir síðan. Því nær tók Hrafn lögsögu Hængssonur landnámamanns, næstur Úlfljóti, og hafði tuttugu sumur … Það var sex tigum vetra eftir dráp Eadmundar konungs, vetri eða tveim áður Haraldur enn hárfagri yrði dauður …“
Edmund varð píslavottur og tekinn í helgra manna tölu fljótlega eftir dauða sinn. Það voru víkingar hins danska Ívars beinlausa Ragnarssonar loðbrókar, sem greiddu leið Játmundar inn í himnaríki, því að hann vildi hvorki láta það eftir þeim að kasta kristinni trú né gerast undirkonungur segir sagan.
Tilvitnun Ara fróða í Edmund bendir til að almenn vitneskja hafi verið hjá lærðum mönnum á þeim tíma sem Ari ritar þetta um örlög Edmundar og hann kann að hafa haft heimildir um það.[1] Svo einkennilegt sem það er, var helgi Edmundar ekki síst haldið uppi af kristnum afkomendum víkinganna sem drápu hann. Fundist hefur slegin mynd í Austur Anglíu frá árinu 895, sem þá var undir stjórn Dana, sem bar textann „SCE EADMUND REX“, -Edmund konungur helgið- . Samkvæmt því hefur goðsögnin[2] um helgi Edmundar verið byrjuð rúmum 20 árum eftir dauða hans hjá kristnum víkingum. Knútur hin danski konungur Englands (1016) lét svo reisa kirkju[3], „Abbey at Bury St Edmunds“ til minningar um Edmund, Engar heimildir eru um börn eða eiginkonu(r) Edmundar og Landnáma því eina heimildin er um slíkt.
Sem nefndur er í Landnámu faðir Vilborgar konu Þórðar Skeggja er líklega Oswald konungur Austur-Anglíu sem tók við konungsdómi eftir dauða Edmundar (Játvarðar). Einu heimildir um tilveru hans er slegin mynt[4] í nafni Oswald konungs í Austur-Anglia, á áttunda áratug níundu aldar eftir dauða Edmundar píslarvotts. Engar aðrar heimildir eru um valdatíma hans.
4 Tvær myntir um Oswald, nú í British Museum
Seaby 957 konungur Oswald. East Anglia, AD 870. 17,16 mm, 1,09 gr. Moneyer Olbicis? +OSDALD DE, innan hrings / +OLBICIS um kross innan hrings. Seaby 957; BMC 87 var. (Nafn myntsláttumanns).
Seaby 957 (2) King Oswald, AR Penny, AD 870, 1,0g. 17,1 mm. Links. +O(T)( )BVICE kringum A / +OE(T)B(V)[ ]A(S) í. Spink 957; BMC 87.
Annar konungur, Aethelred, virðist einnig hafa ríkt í Austur-Anglíu á tímabilinu eftir dauða Edmundar. Aðeins er vitað um fimm myntir (2009) af konungi frá Austur-Angli að nafni Aethelred um 870. Enskir sagnfræðingar telja almennt að þessir konungar sem komu eftir Edmund helga hafi í reynd ríkt í skjóli víkinga sem höfðu náð Austur -Anglíu er þeir sigruðu Edmund.
Það má leiða líkum að því að hér sé um að ræða Aethelred (Aethelred), (f. 848 d. 871) konungur Wessex frá 865 til dauðadags 871. Hann kann að hafa lýst sig konung Austur -Anglíu í kjölfar dauða Edmundar 869 og gefið út mynt sem slíkur til að árétta andvægi við tímabundnum yfirráðum víkinga þar. Hann var sá fjórði af fimm sonum Æthelwulfs konungs af Wessex, sem urðu konungar. Æthelred tók við af eldri bróður sínum Æthelberht og á eftir honum kom yngsti bróðir hans, Alfreð mikla. Æthelred átti tvo syni, Æthelhelm og Æthelwold, sem gengu hjá konungdómur við dauða föður þeirra vegna þess að þeir voru enn ungabörn og Alfreð tók við af Aethelred 871.
Í konungstíð Æthelreds kom Heiðni víkingaherinn til Englands. Á fimm árum lögðu víkingar Northumbria og East Anglia undir sig og í lok 870 hófu þeir alhliða árás á Wessex. Í byrjun janúar 871 var Æthelred sigraður í orrustunni við Reading. Fjórum dögum síðar sigraði hann í orrustunni við Ashdown, en í kjölfarið fylgdu tveir ósigur á Basing og Meretun. Hann lést skömmu eftir páska 871.
Alfreð mikli (alt. Ælfred 848/849 – 26. október 899) var konungur Vestur-Saxa frá 871 til 886, og konungur engilsaxa frá 886 til dauðadags 899. Hann var yngsti sonur Æthelwulfs konungs og konungs. fyrri kona hans Osburh, sem bæði dó þegar Alfred var ungur. Þrír bræður Alfreðs, Æthelbald, Æthelberht og Æthelred, ríktu til skiptis á undan honum. Undir stjórn Alfreðs voru gerðar töluverðar umbætur á stjórnsýslu og hernaði sem leiddu til varanlegra breytinga á Englandi.[5]
Eftir að hafa tekið við konungstign eyddi Alfred nokkrum árum í að berjast við innrásir víkinga, fór í útlegð um tíma, en vann síðan afgerandi sigur í orrustunni við Edington árið 878 og gerði samning við víkinga þar sem England var skipt á milli engilsaxnesks yfirráðasvæðis og Danelaw, yfirráðum víkinga, sem samanstóð af Norður-Englandi, norðausturhluta Midlands og Austur-Anglia. Alfreð hafði einnig umsjón með kristnitöku Guthrums víkingaleiðtoga. Hann varði ríki sitt gegn tilraun víkinga til landvinninga og varð ríkjandi höfðingi á Englandi.[3] Alfreð byrjaði að titla sig sem „konung engilsaxanna“ eftir að hafa unnið London aftur af víkingunum.
Ekki er ólíklegt að Alfreð hafi sett Oswald frænda sinn sem konung Austur-Anglíu til málamynda fram að því að samningurinn við víking um Danelaw tók gildi árið 880, þegar hin danski Guthrum við konungsdómi í Austur-Anglíu eftir að hann hafði samið við Alfreð konung um að taka kristni og lifa í friði. Skírnarnafn hans varð Aethelstan og réð hann nú Austur-Anglia sem konungur þess. Árið 880 gaf hann út mynt sína sem Aethelstan Rex.
Í bók Axel Woolf; Scandinavian Dynasties in English_Kingdoms[6] , segir um Oswald;
„Aðeins tvær myntir eru til eftir eftirmann Edmunds, Oswald, , báðar úr safni frá snemma á tíundu öld sem fundust á lóð Cuerdale Hall í Lancashire árið 1843. Svo fábrotinn sönnun fyrir tilveru hans hefur líklega stuðlað að fábrotinni tilveru hans í ýmsum útgáfum Handbook of British Chronology.
En það geta þó verið önnur sönnunargögn um valdatíma hans sem sagnfræðingar hafa ekki áður séð. Landnámabók Íslands, segir frá nöfnum nokkur hundruð fyrstu íslensku landnámsmönnunum sem talið var að hefðu komið til Íslands á milli um 870 og 930. Auk þess að nefna þá og bæi þeirra er oft stutt frásögn um landnám þeirra og næstum alltaf einhverjar ættfræðiupplýsingar um fortíð þeirra, bakgrunn landnámsins. Áhugi okkar liggur í einum þeirra, Þórði skeggja landnámsmanni, Hrappssyni sonar Björns bunu. Hauksbók ein útgáfa Landnámsbókar, segir okkur að hann hafi verið „kvæntist Vilborgu dóttur Oswalds konungs og Úlfrúnar hins „óbornu“, dóttur Edmundar Englendingakonungs hins helga. Sturlabók, önnur frumútgáfa textans, gefur sömu upplýsingar en án konunglegheitanna. Jakob Benediktsson, ritstjóri nýjustu útgáfu Landnámabókartaldi taldi þetta rugl, þar sem hann þekkti aðeins sjöundu aldar Northumbria manninn Oswald. En með hliðsjón af sönnunargögnum myntanna er möguleikinn á að þetta varðveiti raunverulegar níundu aldar upplýsingar. Önnur hugsanleg sönnun um þennan síðasta engilsaxneska konung Austur-Anglíu er Oswald filius Regis (sonur konungs) sem vottar þrjár skrár á þessu tímabili, eina fyrir Æthelswyth drottningu af Mercia árið 868, eina fyrir bróður hennar Æthelred konung Wessex, gefin út í Dorchester, Dorset sama ár, og loks skrá yfir sölu á landi af Eardwulf sem gefin var út árið 875. Þetta síðasta skjal er einnig vitnað af Afreð, þá konungi af Wessex.
Þegar Frank Stenton fjallar um þetta söluskjal Eardwulfs, gerði ráð fyrir að Oswald þessi væri sonur eins af eldri bræðrum Alfreds, sem hafði verið konungur á undan honum í konungdómi í Wessex. Þetta er mögulegt, jafnvel líklegt. Flestir þeirra sem titlaðir eru filius Regis á níundu öld sem vitni á skjölum voru vestur-saxneskir þó að Beorhtferth, sem staðfestir Abingdon-skrá Æthelreds, sé annars óþekktur í Wessex og beri nafn með Mercian-einkennum. Ef Oswald var ekki vest-saxneskur, gæti maður velt því fyrir sér hvort hann hafi verið útlagi frá Northumbrian, því nöfn sem byrja á Os-, voru tiltölulega algeng meðal konunga í Northumbrian, þar á meðal Osberht, annar af tveimur konungum sem víkingar drápu árið 867.“
„Frásögn Landnámabók af hjónabandi Oswalds og dóttur Edmundar myndi vissulega benda til, ef við eigum að treysta þessi frásögn, að hann væri ekki náinn frændi Edmundar. Ef hann er maður sem verður vitni að sölubréfi Eardwulfs árið 875, þá verður valdatími hans að hefjast í því ári eða síðar, því á skjalinu bar hann ekki konungstitil, heldur konungssonur, valdatími hans væntanlega hefur væntanlega endað með Guthrum árið 880. Tiltölulega stutt valdatíð gæti skýrt óvenju fáar myntir sem fundust með nafni hans.
Að öðrum kosti, ef lögmæti hans lá í tengslum við Edmund, gæti hann, frekar en þeir dönsku höfðingjar sem komu síðar, verið ábyrgur fyrir þeim minningarmyntum um Edmund sem síðar voru gefnar út (aðeins um 10-20 árum eftir dauða hans), því ólíklegt er að danskir víkingar hafi gert það (og einnig í ljósi þess að Oswald var tengdarsonur Edmundar samkvæmt Landnámabók). Aðalatriðið sem ber að skilja út frá myntútgáfu um Oswald konungur, er að hann var ekki Dani og dönsk yfirráð eða fólust í fyrstu ekki í sér beina stjórnun heldur frekar undirokun.“ (Þýðingin er greinarhöfundar).
Þessi Oswald filius Regis kemur fyrir í konungsgerðum fyrst 868 og síðast 875 og líklega sami maður og á mynt sem konungur Austur-Anglíu 876-879. Ekki er það ólíklegt að þessi frændi Alfreðs mikla hafi verið málamyndakonungur Austur -Anglíu þessi ár. En hugum að tímalínu þessa fólks. Oswald hefur að minnsta kosti verið orðin 12 ára (sjálfræðisaldur) þegar hann er vitni í málskjali 868 og hefur því verið fæddur ekki seinna en árið 855 og kann því að hafa verið sonur annað hvort Æthelbald (d 860) eða Æthelberth (d.865) konunga Wessex sem dóu ungir á undan bræðrum sínum Æthelred og Alfreð. Oswald getur því hafa á börn sem voru fædd eftir 870.
Af heimildum má ráða að Vilborg sem er sögð dóttir Ósvalds konungs er enskt nafn[7] frá þessum tíma og má vera að Þórður Skeggi hafi verið einn af höfðingjum í víkingaher Gutrums og tekið sér dóttir Ósvalds fyrir konu, hvort sem var sem herfang eða ekki. Það má ráða af aldri föður hennar Ósvalds, að að hún hafi verið talsvert yngri en Þórður. Af Íslendingabók Ara má ráða að Þórður Skeggi hafi tekið sér landnám að Lóni um árið 900, hann er þá um sextugt (f.um 840) en Vilborg yngri en þrítug (f. eftir 870). Börn Þórðar eru sögð Helga (ættmóðir Haukdæla) Þuríður, kona Eiríks Hróaldssyni Hofi í Goðdölum og Arndís, kona Þorgríms goða að Hofi Kjalarnesi Helgasyni bjólu, einnig er vitað af Íslendingabók Ara að hún giftist aftur á Íslandi, væntanlega eftir dauða Þórðar, Runólfi Gissurarsyni og þeirra barn var Valgerður Runólfsdóttir. Ketill Þorsteinsson biskup, annar þeirra sem bað Ara að semja Íslendingabók var þaðan afkomandi Vilborgar í fimmta lið. Ari sjálfur var í sjöunda lið frá Runólfi og Vilborgu og einnig afkomandi Helgu dóttir Vilborgu og Þórðar.
Af þessu má sjá að Ari og Ketill biskup hafa haft vitneskju um ættboga sinn frá Vilborgu Ósvaldsdóttur og vitneskjan um móður hennar, Úlfrúnar dóttir Játmundar hins helga, var líklega komin frá forfeðrum þeirra, fremur en sögusögnum. Úlfrún, eða Wulfrun[8] var enskt nafn á tíundu öld og er því ekki nafnatilbúningur.
Seaby 957 konungur Oswald. East Anglia, AD 870. 17,16 mm, 1,09 gr. Moneyer Olbicis? +OSDALD DE, innan hrings / +OLBICIS um kross innan hrings. Seaby 957; BMC 87 var. (Nafn myntsláttumanns).
Seaby 957 (2) King Oswald, AR Penny, AD 870, 1,0g. 17,1 mm. Links. +O(T)( )BVICE kringum A / +OE(T)B(V)[ ]A(S) í. Spink 957; BMC 87.
Rúnir eru fornt stafróf sem notað var í mörgum germönskum málum frá 2. öld þar til þær smám saman viku fyrir latnesku letri. Uppruni rúnanna er óljós, svo að við vitum ekki hvort þau stafa af latneska stafrófinu eða öðru, en tilvist þeirra gæti hafa haft áhrif á ritun á norrænum málum. Rúnaritun þróaðist líklega á samskiptasvæði milli germanskar þjóðir og Miðjarðarhafið[1] að minnsta kosti á fyrstu öld e.k., og virðist hafa breiðst nokkuð hratt út á norðurlöndunum þar sem finnst eldra stafrófið, 24 stafa futharkið frá þriðju öld e.k. en í snemma á níundu öld er komið fram yngra rúnaletrið, eða 16 stafa futhark og samtímis ný bylgja af rúnaristum. Þessi yngri bylgja fellur saman við þróun skáldlegra vísna.
Allra elsta rúnaristan, sem þekkt er, er frá því um 150 e. Kr. á greiðu úr horni sem fannst í Vimose á Fjóni. Næst elstu rúnaristurnar eru frá seinni hluta 2. aldar og virðist rúnastafrófið hafa þá þegar verið komið í fastar skorður. Allar ristur frá 2. og 3. öld eru mjög stuttar, eitt eða tvö orð. Flestar þeirra hafa fundist í Suður-Skandinavíu, á Jótlandi, Sjálandi, Fjóni og á Skáni.
Rúnir voru má segja að hafa verið stafróf N-Evrópu um allan hinn germanska heim.
Elstu rúnasteinarnir voru reistir í Noregi og Svíþjóð á þjóðflutningstímanum. Lengsta áletrunin sem fundist á rituð er um 170 orð en hana er að finna á rúnasteini frá Rök í Svíþjóð frá upphafi 9. aldar. Fáir rúnasteinar hafa fundist á Íslandi. Rúnasteinar eru oftast legsteinar eða minnismerki en rúnir voru oft ristar í tré og á ýmsa hversdagslega hluti, svo sem rúmgafla og kamba.
[1] „Menn vita ekki, hver eða hverir fundið hafa upp stafrof þetta í öndverðu. Og ekki kemur þeim heldur með öllu saman um það, af hvaða eldra stafrofi rúnastafrofið sé leitt. Sumir (Wimmer, Holger Pedersen) töldu alla rúnastafina gerða af stafrofi latínumanna. Aðrir (Bugge, von Friesen) töldu gríska stafrofið lagt til grundvallar um flesta þeirra, en latneska stafrofið þó um nokkra. Enn aðrir (Marstrander, Hammarström) töldu rúnastafina leidda af norður-etruskisku stafrofi, er upphaflega hefði verið leitt af latínustafrofi, og hefðu Keltar í Norður-Italíu þegar á 1. öld fyrir Kristsburð notað þetta stafrof.“ –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson
Rök-steinninn frá Svíþjóð frá 9. öld. Á hann eru ristar rúnir úr eldri og yngri rúnaröðinni og dulrúnir.
Elsta vísa á rúnaletri sem fundist hefur er á Karlevi rúnasteininum á Ölandi frá því um 1000. Þetta ljóð notar vissulega staðfestar ljóðhefðir, en það er alveg eins samsett á þessum stórmerkilega stað og skorið í stein, eins og það er „skrifað“ í öllum skilningi, og stafar beint af munnlegri ljóðrænni hefð. Heilmikið af vísum er varðveitt í rúnum, flestar með einföldum hætti. Mörgum áletruðum steinum var ætlað að sjást og dást að og stóðu við þjóðleiðir eða krossgötur, eða „Nærri veginum“ eins og tveir sænskir steinar segja og bergmála spakmælið í Hávamálum:
Sonr er betri, þótt sé síð of alinn eftir genginn guma; sjaldan bautarsteinar standa brautu nær, nema reisi niðr at nið.
Sænskur steinn skilur ekki eftir vafa um að þrír hlutar mynda eina heild í huga rúnameistarinn: tungumál mótað í letur, steininn sem er mótað í, og mannorð mannsins; hann skrifar í vísu[2]:
„Hróðsteinn og Eilífr, Áki og Hákon, þessir piltar reistu þennan áberandi stórkostlega steinn eftir að föður þeirra, Kali dó. Þannig verður að göfugur maðurinn nefndur svo lengi sem steinninn endist / lifir og stafir rúnanna.“
[2]Romancing the Rune: Aspects of Literacy in Early Scandinavian Orality*. Joseph Harris. Cornell University Library 2008
Hér sjáum við ljóðrænnar samsetningar og rúnaskrift sem virðist nokkuð útbreidd. Sænsk áletrun (í kvæði) var árituð af Þorbirni. Getið er um skáld um miðja tólftu öld sem las rúnir, ásamt bókum og ljóðum. Það eru ljóðræn skreytingar á futhark, rúnaljóði, eins og í vissum hlutum norrænna viskuljóða. Það er engin spurning að hin mörgu dæmi um rúnir á steinum og tré, að rúnalæsi var algengt. Alls staðar þar sem víkingar og norrænir menn ferðuðust, áttu viðskipti eða settust að, er að finna minjar um rúnanotkun. Rúnir voru ristar á bautasteina og minnisvarða hvers konar; á vopn og verkfæri, á skinn, vaxtöflur og viðarkefli sem notuð voru sem sendibréf.
Í norrænni goðafræði er stafróf rúnanna goðum kenndar, reginkunnr. Á Noleby rúnasteinunum frá um. 600 e.k segir Runo fahi raginakundo toj[e’k]a…, eða „ Rúnir sagði ég reginkunnar“ og á Sparlösa rúnasteininum frá 9 öld segir, Ok rað runaʀ þaʀ rægi[n]kundu„ eða ..“og rúnir þær voru reginkunnar. Í erindum 80 og 142 í Hávamálum er fjallað um rúnir reginkunnar
80. Þat er þá reynt, er þú at rúnum spyrr inum reginkunnum, þeim er gerðu ginnregin ok fáði fimbulþulr, þá hefir hann bazt, ef hann þegir
142. Rúnar munt þú finna ok ráðna stafi, mjök stóra stafi, mjök stinna stafi, er fáði fimbulþulr ok gerðu ginnregin ok reist hroftr rögna.
Engin efi er á því að rúnir hafi verið tengdar dulmagni og yfirnáttúrlegum öflum frá upphafi. í Hávamálum er sagt frá því að Óðinn sjálfur hafi fyrstur fengið rúnirnar. Hann hékk í Yggdrasil í níu nætur, stunginn síðusári, þar til rúnirnar birtust honum. Hann meðtók þær og féll þá niður úr trénu.
138.Veit ég, að ég hékk vindga meiði á nætur allar níu, geiri undaður ok gefinn Óðni, sjálfur sjálfum mér, á þeim meiði, er manngi veit hvers af rótum renn.
139. Við hleifi mikinn sældu né við hornigi; nýsta ég niður, nam ég upp rúnar, æpandi nam, féll ég aftur þaðan.
Í Sigurdrífumálum, sem talin eru ort um 900, annað hvort í Noregi eða á Íslandi, er nokkurs konar „rúnafræði“, þar sem taldar eru ýmsar tegundir rúna (sigrúnar, ölrúnar, sennilega varnarrúnar við eitri í drykk, bjargrúnar, brimrúnar, límrúnar, málrúnar, hugrúnar), sem taldar eru koma að gagni í ýmiskonar raunum. Í Guðrúnarkviðu inni fornu, sem talin er ort á Íslandi á 11. öld, segir;
22. erindi: Voru á horni hvers kyns stafir ristnir ok roðnir, ráða ek né máttak.
Blað úr Codex Runicus, handriti frá um 1300 geymir einn elsta og best varveitta texta Skánarlaga og er ritaður eingöngu með rúnum.
Skánarlög voru skrifuð niður um 1212-20 og eru með elstu lagabálkum á Norðurlöndunum.[3]
Rúnir á Íslandi
Landnámsmennirnir íslensku, hvort sem þeir komu frá Noregi eða af Vesturlöndum, hafa þekkt rúnaletrið. Bera mörg Eddukvæðanna því ljósast vitni, að rúnaþekking var bæði í Noregi og á Íslandi á 10. öld.
Einungis hafa tæplega hundrað rúnaristur fundist á Íslandi og eru þær elstu frá 10. eða 11. öld og þær yngstu frá síðari hluta 19. aldar. Um 50 af þessum ristum eru á rúnalegsteinum flestar sennilega frá 15. og 16. öld. Þegar á líður 17. öldina er notkun á rúnum almennt hætt en þær voru í nokkrum mæli notaðar til skrauts í útskurði allt til loka 19. aldar.
Elst rúnarista sem fundist hefur á Íslandi er án efa spýtubrot úr ýviði, sem fannst í byrjun árs 2010 við fornleifarannsóknir á Alþingisreitnum, talið frá lokum 9 aldar [4] . Annar fundur var rúnarista sem fannst í Viðey 1993 á spýtubroti og er að öllum líkindum frá 10. eða 11. öld.
Tvær af merkustu rúnaristum á Íslandi eru frá 12. öld og um 1200 og sýna að rúnir voru notaðar á hversdagshluti og kirkjuskraut eins og annarsstaðar á Norðurlöndum. Er annað tréreka sem fannst í mógröf í Skorradal 1933 og hitt kirkjuhurðin frá Valþjófsstað.
Hins vegar eru fjölmörg dæmi um rúnir og rúnanotkun í Íslendingasögunum, til dæmis í Egils sögu Skallagrímssonar og Sturlungasögu. Varla er hægt að draga aðra ályktun en að rúnir hafi verið álíka mikið notaðar á Íslandi á söguöld og annars staðar á Norðurlöndum.
Yngri rúnaröðin hefur verið notuð í nánast öllum þeim rúnaristum sem fundist hafa á Íslandi. Í henni voru 16 tákn og voru mörg afbrigði af einstaka rúnum notuð á Íslandi. Rúnir hafa víða fundist á Íslandi, til dæmis í Bjarnarhelli við Hítarvatn á Mýrum.Egilssaga segir ekki hvernig Egill Skalla-Grímsson varð mikill rúnameistari, en sagt er hvernig Egill reisti níðstöng á móti Eiríki konungi og Gunnhildi drottningu, borinn fram undir töfrandi bölvun, og segir sagan, „skar rúnir á af orðum hans á stöngina, “ af þessu má sjá að rúnir voru skilvirkt tungumál.
„Sem dæmi má nefna áletrun á steini sem fannst við bæinn Reistad á eyjunni Hítur úti fyrir suðurströnd Noregs, þar sem heita Vestur-Agðir, og er talin vera frá seinni hluta 5. aldar e.Kr. Á steininum stendur: ek wakraR unnam wraita . Á nútímaíslensku myndi þessi setning hljóða svo (að teknu tilliti til málbreytinga): „Ég, Vakur, nam reit.“ Það þarf ekki annað en eiga íslensku að móðurmáli til að átta sig á því að hér segir maður að nafni Vakur – það kemur fyrir til forna sem mannsnafn – frá því að hann hafi „numið reit“, helgað sér afmarkaðan jarðarskika (sbr. orðalagið „nema land“). Þetta væri þar með elsta heimild um landnám á norrænu máli, norræn „Frum-Landnáma“ ef svo má segja.
Þetta er hins vegar ekki sú skýring sem er að finna í hefðbundnum handbókum um rúnaristur enda eru þær flestar eftir Norðmenn eða Þjóðverja sem eru að springa úr lærdómi en vantar máltilfinninguna. Venjulega er áletrunin á Reistad-steininum skýrð sem svo að þar segi rúnameistarinn – „der Runenmeister“ (orð sem er í sérstöku dálæti hjá þýskum fræðimönnum) – frá því að hann hafi skrifað þetta eða jafnvel að hann hafi numið skrift, kunni að skrifa. Svo er ekkert frekar hugsað út í það af hverju einhver maður á 5. öld var að pára upplýsingar um skriftarkunnáttu sína á stein. En þetta stendur í handbókunum og þess vegna hafa allir trúað því – og þar á meðal ég sjálfur þangað til einn sólbjartan vormorgun fyrir aldarfjórðungi að ég opnaði rúnahandbókina mína, rakst fyrir tilviljun á þessa gamalkunnu áletrun og las hana með augum Íslendings en ekki með gleraugum þýskra og norskra lærdómsmanna. Slíkar morgunstundir gefa gull í mund.“[5]
[5] Norsk Landnáma. Tungutak. Þórhallur Eyþórsson próf. Morgunblaðið 6.3.2021
Af því, sem ort hefur verið í norrænu máli á 10. og 11. öld, mest af Íslendingum og þó nokkuð af Norðmönnum, hefur margt glatast, en mjög mikið hefur þó geymst í ritum sem Íslendingar hafa skráð niður. Nær 40 drápur eða flokkar, sumt mjög löng kvæði, eru enn til frá þessum öldum. Mörg þessara kvæða er ákaflega torvelt að muna. Kenningar, heiti og orðaskipun veldur erfiðleikum um skilning á þeim. Eðlilegt er að skrá það sem maður vill muna og geyma til frekari íhugunar. Skáldin á 10. og 11. öld þekktu rúnaletrið og því er eðlilegt að þau hafi notað það til að að geyma ljóð sín. Skráning Sonatorreks í Egils sögu er varla tilbúningur án þess að söguhöfundar hafi vitað um möguleikann. Til viðbótar hinum mikla fjölda dróttkvæða komu Eddukvæðin. Þau eru langflest talin ort á 10. og fyrra hluta 11. aldar, eða áður en notkun latínuleturs hefur hafist hér á landi. Íslendingar hafa geymt þau, hvort sem þau eru ort á Íslandi eða ekki. Þessi kvæði eru að vísu ekki jafn torskilin og flest dróttkvæðanna, og því hefur varla svo torvelt verið að læra þau og muna eins dróttkvæðin. En Eddukvæðin eru ákaflega mikil að vöxtum og sum þeirra afar löng, svo sem Völuspá og Hávamál. Rúnaletrið höfðu menn, og hvers vegna skyldu menn ekki hafa notað það eins og við annað? [6]
Fjölmörg dæmi eru um notkun rúna í Íslendingasögunum[7], hvort sem var í göldrum, níði eða ljóðagerð sem sýna að rúnaritun og rúnalæsi var ekki sjaldgæft og notkun rúnaleturs var þróun í átt að læsi á Íslandi. Einar Arnórsson telur að til sé óyggjandi vitnisburður um þekkingu manna á rúnaletri frá öndverðri 12. öld. og vísar í formála málfræðiritgerða Snorra-Eddu þar sem segir: „Skal yður sýna hinn fyrsta leturshátt svo ritaðan eftir sextán stafa stafrófi í danskri tungu (rúna), eftir því sem Þóroddur rúnameistari og Ari prestur hinn fróði hafa sett í móti latínumanna stafrófi, er meistari Priscianus hefur sett“. Þóroddur rúnameistari og Ari fróði hafa báðir þekkt rúnastafrófið og latínuletrið svo að þeir hafi „sett“ rúnahljóðtáknin sextán „í móti latínumanna stafrófi“. Það verði ekki skilið öðruvísi en að þeir hafi skoðað hvaða hljóð rúnanna sextán í norrænum framburði svaraði tilteknum 26 hljóðtáknum í latínustafrófinu.
Rúnastafrófið vantaði alveg tákn fyrir tvíhljóða og má vera, að þeir Þóroddur og Ari þessir meistarar hafi vel og náttúrlega skipað stöfunum á sinn stað. Ekkert segir um það, hvort þeir Þóroddur og Ari hafi nokkuð skráð um athugun og endurbætur rúnastafrofsins, en naumast sýnist vafi á að greinargerð þriðju málfræðiritgerðarinnar um sextán stafa rúnastafrofið og aukann við það (tvíhljóðamerkin) sé reist á eldri greinargerð um sama efni. Við slíka greinargerð er sennilega átt við í áðurgreindum orðum formálans, og liggur þá næst að ætla hana eiga rætur sínar að rekja til þeirra Þórodds og Ara.
[6] ..“þar sem segir frá aðdraganda að Sonatorreki. Þorgerður, dóttir Egils, sem ætlaði að svelta sig í hel eftir sonu sína, er látin mæla þeim orðum við föður sinn, að hann skyldi lengja svo líf sitt, að hann mætti yrkja erfikvæði eftir þá, en hún 361 skyldi „rista á kefli“, sjálfsagt um leið og hann hefði upp fyrir henni hvert erindi. Kvæðið hefur verið að minnsta kosti 25 erindi með fornyrðislagi og 200 ljóðlínur.“ –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson bls. 13-15.
[7] ..“þar sem segir frá aðdraganda að Sonatorreki. Þorgerður, dóttir Egils, sem ætlaði að svelta sig í hel eftir sonu sína, er látin mæla þeim orðum við föður sinn, að hann skyldi lengja svo líf sitt, að hann mætti yrkja erfikvæði eftir þá, en hún 361 skyldi „rista á kefli“, sjálfsagt um leið og hann hefði upp fyrir henni hvert erindi. Kvæðið hefur verið að minnsta kosti 25 erindi með fornyrðislagi og 200 ljóðlínur.“ –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson bls. 13-15.
Rannsókn þeirra og endurbætur á rúnastafrófinu hafa átt að verða mönnum að gagni og því virðast þeir hljóta að hafa skráð einhverjar leiðbeiningar hvernig rita skuli t. d. sama orðið rúnastöfum og latneskum stöfum. Þó að ekki verði nú fullyrt, hvort tíundarlögin, Hafliðaskrá, kristinrétturinn eða einstök skjöl hafi verið skráð rúnaletri eða latínuletri, þá eru mörg dæmi um að rúnaletur hafi verið notað til skráningar ýmislegs þess, er muna og geyma þurfti. Það letur, sem menn þekktu frá fornu fari, hefur ekki horfið allt í einu úr notkun. Rúnaletur og latínuletur hefur sennilega verið notað nokkuð jöfnum höndum,
En spurningin er hvert var markmið Þórodds og Ara með þessu samræmi? Líklegt er að það hafi verið að fullnægja einhverri þörf. Það sem var rúnum skráð[8] mátti mönnum á fyrsta þriðjungi 12. aldar, vera hugleikið að umrita latneskum stöfum. Ef til vill var það í sambandi við skrásetningu laganna 1117. Ef nokkuð af lögunum hefur skráð rúnaletri, kann það hafa verið efni til rannsóknar og tillagna um umritun þeirra til latínuleturs.
Codex Runicus, eða Skánarlögin eru rituð með rúnum á 202 skinnblöð, efnið tekur yfir almenn lög, kirkjurétt, sögu danskra konunga og útlistun á landamærum Dana og Svía. Skánarlögin eru forn, og texti kirkjuréttarins er frá seinnihluta tólftu aldar, hvorutveggja ritað sömu hendi. En saga dönskukonunganna sem nær til um árið 1300 og annað efni er síðari viðbætur. Ekki er að efast um af þessu dæmi að lengri lagatextar hafi verið ritaðir með rúnum á skinn. Slíkt var þekkt á tímum Rómverja.
Nokkru síðar en þeir Þóroddur og Ari inntu sitt starf af hendi var rituð fyrsta málfræðiritgerðin um íslenska hljóðfræði og breytingar á latínustafrofinu. Höfundur lét alla hljóðstafi latínustafrófsins haldast, er rita skyldi íslenska tungu latínustöfum, en fjórum hljóðtáknum bætti hann við, auk merkja fyrir löng hljóð og nasahljóð. Nokkra samhljóðendur latínustafrófsins, er hann taldi óþarfa, vildi hann fella niður, en einum bætti hann við. Tilgangur hans hefur verið að skapa stafróf, er betur fullnægði íslenskri tungu en latínustafrofið. Lærðir menn höfðu áður verið teknir að nota latínustafrofið. Ritgerðin getur ekki verið skráð fyrr en um 1130, en sennilega eitthvað síðar. En löngu fyrir þann tíma hafa klerkar verið eitthvað farnir að nota latínustafrofið hér á landi.
[8] Í Melabók hinni yngri stendur: „Fór hann (Úlfljótur) utan, og var þrjá vetur með Þorleifi frænda sínum. Þeir samanskrifuðu lög þau, er hann hafði út og og þá voru kölluð Úlfljótslög.“ Hvaða leturgerð ætli þeir frændurnir hafi notað á árunum fyrir 930? Nokkur orð um rúnaletur. Kristján Hall Morgunblaðið 23. janúar 2006
Nýlegar rannsóknir á tengslum munnlegrar hefðar og upphafs ritunar, eins og þetta tvennt birtist í elstu varðveittu textum, sýna að enn er margt óljóst í þeim efnum. Þannig verðum við kannski að líta svo á að textarnir sem varðveist hafa, hafi ekki verið ritaðir í sterkri munnlegri hefð. Rúnir höfðu verið ristar í nokkrar aldir áður en latínustafróf kom og það sem nefnt hefur verið rúnir, á bæði við hefðbundið rúnaletur og einnig ritun á norrænu með latnesku letri frá því löngu fyrir kristni.[9] Draga má í efa að allir lagabálkar hafi einungis verið lagðir á minni og ætlað einum manni, lögsögumanni, að muna og segja frá, þó sumir menn geti munað mikið, er flestum það ekki gefið. Alveg eins og sagt er beinlínis í sagnaritunum sjálfum um skráningu langra texta, m.a. í Egilssögu þegar Þorgerður biður föður sinn að um að yrkja Sonartorrek og að hún skildi kvæðið „rista á kefli“. Kvæðið er 25 erindi og yfir 200 ljóðlínur. Það hefur verið ástæðan að kvæðið lifði aldirnar.
Margir fornir lagabálkar eins og Baugtal og mörg dálkaákvæði Grágásar, (sem tekur yfir 440 blaðsíður í bók útgefinni 1992) eru talin hafa verið í Úlfljótslögum og mest það efni var í gildi hér á landi áður en lögin voru rituð á bók um 1117. Flest ákvæðin í Grágás reyndi á í samskiptum manna í návígi, það er í hreppunum eða innan þinga. [10]Það var í höndum hreppsstjóra og goða að útkljá ágreining í allflestum málum innansveitar og því þurftu fleiri en höfðingjar að hafa þekkingu á lögunum. Útilokað er að allir þeir menn hafi haft öll þau ákvæði laganna í minni, heldur er líklegra að þau hafi verið til skráð í meginatriðum, með einhverjum hætti, líklega á skinn til leiðbeiningar.
[9]-Læsi í Skandinavíu: frá munnmælum undir áhrifum frá rúnum Masterritgerð 2014 HÍElena Miramontes
[10] Merkilegt dæmi um notkun rúnaleturs er í hinum fornu lögum vorum. Þar segir svo: „Þat er níö ef maðr sker tréníð manni eða ristr eSa reisir manni níðstöng“ og skyldi varða fjörbaugsgarð.1 ) Ekki getur vafi á því leikið, að hér er við rúnaristu átt, þar sem níð er skorið í tré. Slíkt níð má bæði vera í myndum („symbólskt“) og í orðum, þar á meðal í ljóðmáli. Það getur verið stutt eða langt mál, t. d. vísur ein eða fleiri. Níðkviðlingar hafa lengi verið tíðir gestir á Islandi, eins og kunnugt er, enda gætir þeirra nokkuð í fornritum vorum. Lagaákvæði þetta bendir til þess, að slíkt hafi og borið við um þær mundir, sem ákvæði þetta var tekið í lög. Ókunnugt er um aldur þessa ákvæðis. 1 Grás II (Staðarhólsbók) er það í Vígslóða, og mætti því ætla, að það væri eldra eða ekki yngra en 1117, en í Grágás I (Konungsbók) er það sér í kafla, og er því ekki víst, að það hafi verið tekið í Vígslóða, er lagaskráningin fór fram veturinn 1117—1118. En ákvæð1) Grágás Ib 183, II. 392. Ákvæðið gæti samt verið afgamalt, enda líklegt, að svo sé, því að tréníð og setning níðstangar manni til háðungar og stundum beinlínis með.Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld.- Einar Árnórsson. Saga 1. árgangur 1949-1953 4. tölublað Bls. 347-393
Í Lögréttuþætti Grágásar segir „ Það er og að það skulu lög vera á landi hér sem á skrám standa. En ef skrár skilur á, skal það hafa er stendur á skrám er biskupar eigu. Nú skilur enn þeirra skrár á, þá skal sú hafa sitt mál sem lengra (ítarlegri) segir þeim orðum er máli skipta með mönnum“. Flestir telja að þessi málsgrein sé síðari viðbót við Úlfljótslögin eftir að kristnin kom til og lögin voru skráð af Hafliða með latínustafrófi, því síðar segir að „ Það skal allt hafa er finnst á skrá þeirri er Hafliði lét gera nema þokað sé síðan..“. Það er ekki ólíklegt að fyrsta setningin hafi staðið í lögunum í upphafi og átt hafi verið við rúnaskrár fyrir kristni. Önnur setningin kann einnig að hafa verið til staðar og hafi verið átt við að ef skrám hafi verið breytt (nýmæli), „ skal það hafa er stendur í skrám er lögsögumaður hefur“
Athyglisverð setning er í lok 15 kafl. Gull-Þóris sögu eftir að griðum var náð á milli Þóris og Steinólfs segir „Eftir þessi tíðindi fór Þórir heim til bús síns og fóru þá menn í millum og varð griðum á komið um síðir. Ekki var þessi sætt í saksóknir færð því að þessi tíðindi urðu fyrr en Úlfljótur flutti lög til Íslands út“. Hér er stendur „saksóknir“ fyrir þing og „færð“ stendur fyrir skráða, framsetna kæru. Merking setningarinnar er því sú að að sættin var ekki skráð í þingi. Enda þurfti votta og eið að sættinni og hún skráð sem hver annar úrskurður, ef engin regla var á úrskurðum þinga og þeir ekki skráðir með einhverjum hætti til sönnunar, hefðu aðilar getað neitað að tilteknir úrskurðir hafi átt sér stað.
Páll Briem segir í ritgerð sinni Um Grágás: „Meðan lögin voru enn eigi rituð studdi þessi uppsaga á lögunum mjög að því að þau gátu geymst í minni manna og áhuginn fyrir þeim glæddist. Ár hvert átti lögsögumaðurinn að segja upp þingsköpin í byrjun þings. Þau snerta einkum reglur um málfærslu er þannig rifjuðust upp fyrir mönnum áður en málsóknirnar hófust á þingi. Hina aðra lagaþætti átti hann að segja upp á þrem árum. Að líkindum hefur lögsögumaðurinn haft frjálsar hendur við að safna lögunum og raða þeim niður, skipta og skipa í þætti, sjá þátt. Annars þótti mjög miklu skipta að uppsagan væri nákvæm. Skorti lögsögumann kunnáttu átti hann að halda mót á undan við fimm lagamenn er hann helst gat lært af. Af þessari kröfu um nákvæmni má ráða að það sem upp var sagt var lög, fastsett og ákveðin lagafyrirmæli.“
Þekking á rúnum dó alls ekki út við upptöku latínustafrófið og virðist hafa lifað fram eftir öldum, bæði á Íslandi og á Norðurlöndunum, þótt rúnir hafi örugglega verið notaðar sífellt minna með tímanum. Á 12. öld virðist rúnakunnátta hafa verið töluvert útbreidd í Noregi og jafnvel á Íslandi því að varðveittar eru margar rúnaáletranir frá þeim tíma.[11]
Lögun rúnanna er þannig, að mun auðveldara er að rista þær en latínustafi í tré eða bein eða á skinn; því hafa rúnir verið notaðar samhliða latínustafrófi, til dæmis til að merkja vörur, en þá voru rúnir ristar á tréspjöld sem voru bundin við vörurnar. Þegar Bryggjan í Björgvin brann árið 1955 fundust í grunni sumra húsanna mörg merkispjöld af þessu tagi en líka margt fleira sem sýnir lifandi rúnakunnáttu.
Unnt er að greina þróun í þess háttar áletrunum í átt að sífellt flóknari textum. Hversu víða rúnaletur hefur fundist bendir til að almennt læsi var á það stafróf.
Af hverju var ekki varðveitt meira í rúnum. Allt efni nema steinar er forgengilegt sem tíminn vinnur á. Minna má á að hvort sem það var markað á tré eða fært á skinn vann tíminn eða maðurinn á þeim. En rúnir voru notaðar í að merkja vörur, skrá dóma og til fegrunar eins og kemur fram í Laxdælu um Ólaf Pá;
Í Laxdælu segir m.a af Ólafi Pá Höskuldssyni, en móðir hans Melkorka sem Höskuldur faðir hans hafði keypt af Gilla hinum gerska í Danmörku sem ambátt , reyndist vera írsk dóttir Mýrkjartans konungs í Írlandi og hafði verið tekinn ánauðug 15 vetra gömul. Melkorka hafði kennt syni sínum Ólafi írsku segir í Laxdælu. Þegar Ólafur, þá giftur dóttur Egils Skallagrímssonar reisir sér eldhús mikið í Hjarðarholti, nýkominn úr Noregi þar sem hann hafði fengið skógarvið frá Hákoni Jarli (réði Noregi 970-995) og býður til brúðkaupsveislu dóttur sinnar, segir svo frá í Laxdælu;
„Það sumar lét Ólafur gera eldhús í Hjarðarholti, meira og betra en menn hefðu fyrr séð. Voru þar markaðar ágætar sögur á þilviðinum og svo á ræfrinu. Var það svo vel smíðað að þá þótti miklu skrautlegra er eigi voru tjöldin uppi.“
„Það boð var allfjölmennt því að þá var algert eldhúsið. Þar var að boði Úlfur Uggason og hafði ort kvæði um Ólaf Höskuldsson og um sögur þær er skrifaðar voru á eldhúsinu og færði hann þar að boðinu. Þetta kvæði er kallað Húsdrápa og er vel ort. Ólafur launaði vel kvæðið. Hann gaf og stórgjafir öllu stórmenni er hann hafði heim sótt. Þótti Ólafur vaxið hafa af þessi veislu.“
Hér er getið um sögur sem skornar voru út („markaðar“) á þilviðum og rjáfri. Úlfur Uggason gerir svo kvæði um efni sagnanna og Ólaf Pá Höskuldsson sem nefnist „Húsdrápa“. Það sem er eftirtektarvert við þessa frásögn er að skrifaðar eru sögur, hér á trévið eins og ekkert sé sjálfsagðra. Á hvaða letri skyldu þær hafa verið ritaðar sögurnar á fjölunum, með rúnum eða latínuletri. Vitað er að sögurnar sem Úlfur fjallar um í „Húsdrápu“ voru norrænar fornsögur. Væntanlega voru sögurnar ritaðar fyrir einhverja til að lesa. Þeir sem mörkuðu sögurnar í viðinn voru læsir og þeir sem nutu þeirra voru einnig læsir á þann texta. Af þessu má sjá að lestur og ritun texta var fyrir hendi um 980-90 hjá norrænum mönnum og írskum þrælum þeirra.
Líklegt er að menn hafi ritað rúnir á skinn eins og í öðrum löndum með hverskyns bleki eins og síðar var gert með latínuletri á kálfskinn (bókfell) eða önnur skinn, sem við vitum af söfnunarsögu íslenskra handrita að mikið hefur tapast, jafnvel eftir að búið var bjarga þeim frá því að vera notuð í skófatnað, brunnu mörg þeirra sem búið var að bjarga í brunanum í Kaupmannahöfn.
[11] „Eins og alkunnugt er, voru rúnir höggnar í stein, ristar á málma, tré og horn, sbr. Sigurdrífumál 7. erindi („á horni skal þær rista“), Guðrúnar kviðu ina fornu 22. erindi („Váru í horni hvers kyns stafir ristnir ok roðnir“) og vísu Egils: Ristum rún á horni1 ) o. s. frv. Minjar um rúnaletrið hafa geymzt á munum úr þessum efnum. En ekkert gat verið því til fyrirstöðu, að rúnaletur væri fest á hverja þá muni, sem letur mátti festa á, svo sem papyrus og skinn. Til þess þurfti einungis einhvern lit og tæki til þess að festa litinn. Menn máluðu („skrifuðu“) myndir á skjöldu og dúka, sbr. Guðr. kviðu ina fornu 15. erindi („Höfum vit á skriftum, þat er skatar léku, ok hannyrðum hilmis þegna“) og 16. erindi („byrðu vit á borða, þat er þeir börðusk“). Með sama hætti mátti auðvitað draga rúnastafi á hvert það efni, sem festa mátti á lit. Jafnvel á líkamshluta mátti festa rúnir. 1 Sigurdrífumálum, 7. erindi, er talað um að merkja (fremur en rista) rúnir á handarbakið og merkja á nagli nauð. Og í 9. erindi segir, að bjargrúnir skuli „rista“ á lófum. Sýnist líklegra, að rúnastafir hafi fremur verið festir á handarbak og lófa með lit (þar á meðal blóði), en að þeir hafi verið skornir í hörundið. Líklegt er, að Norðurlandabúar (þar á meðal Íslendingar) hafi snemma kynnst skinnum, sem verkuð hafa verið til þess að festa á þau liti (myndir, stafi), bæði í víkingaferðum og kaupferðum suður um Evrópu og 1) Egilssaga 44. kap.“ –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson
Legsteinn á Shetlandi fr lokum 9 aldar
Um 1850 grófu vinnumenn í landi á Bressay, Shetland og fundu legstein frá Víkingaöld með áletrun á norrænu og gelísku letri nálægt kirkjurústum St. Mary’s. Steininn er með kross í írskum stíl, umkringdur skreytingu í Jelling-stíl, munkum með stafi og áletrun: „kross Anna dóttir Naddóds, og:’ Benises mac (sonur) Droan ‘. Munkarnir gætu hafa tilheyrt Culdees (Céli-Dé) hreyfingunni, sem var þegar fyrir á Hjaltlandi, fyrir komu norðmanna. Steinninn, sem er frá níundu eða byrjun tíundu aldar, sýnir náið menningarlegt og trúarlegt samband milli norrænna manna og Íra eða gelískar kristni á miðju víkingatímabilinu. Á þeim tíma, voru Hjaltlandeyjar órjúfanlegur hluti af norrænu samfélagi sem náði til byggða þeirra í Dublin og annarra bæja sem þeir stofnuðu, norrænir menn höfðu verið í samband við keltneska kristni áður en þeir settust að á Íslandi. Þeir notuðu norrænt-gelískt tungumál eins og áletrunin ber vitni um – norrænar rúnir og írskar rúnir (Ogham letur).[12]
[12] Jens Ulff-Møller: The Origin of the Book of Settlement and Celtic Christianity in Iceland
Áhrif kristni.
Þegar Norðurlandaþjóðir tóku upp latínustafrófið fyrir áhrif kristninnar, höfðu þær þegar þróað einkennandi og einstaka ritunarmenningu. Í öllu falli virðist sem aðstæður við komu kristninnar sýni ekki ástand ólæsis á Norðurlöndunum. Þetta má sjá af fyrstu þekktu rituðu heimildum eins og Landnámu og Íslendingabók og þeim sem eftir komu, þó að þau hafi verið skrifuð niður á þrettándu öld varðveittu þau ennþá með nokkrum einkennum munnlegrar hefðar og rúnaritunar í knöppum og skýrum texta. Tímabilið frá tilkomu rúna og fram að kristni í kringum árið 1000 á Norðurlöndum, spannaði um fimm aldir og rúnir þróuðust jafnvel sem skáldskaparmál og í lengri textum á þeim tíma.
Tilkoma kristinnar menningar og bókmennta hefur haft áhrif á íslenska sagnahöfunda þess tíma. En þeir voru líklega þegar meistarar í að semja ljóð og frásagnir í norrænum stíl. Svo að opnun nýrrar menningar fól ekki í sér upphafsstað fyrir læsilega hefð heldur auðgun þeirrar sem fyrir var.
Latínuletrið var heppilegri aðlögun að nýju trúarbrögðum og nýjum vestur-evrópskar hugmyndum en rúnaletrið. Ekki síst opnaði latínuletrið aðgang að engilsaxneskum bókum sem rituð voru á saxneskum, náskyldu máli norrænu. Að auki, með tilkomu pergamentsins og sem betur fer varanlegra efni, þ.e. skinn, urðu skrif og varðveisla lengri texta möguleg, og þá fæddist nýtt bókmenntatímabil og nýjar bókmenntagreinar, sem stundum hermdu eftir ritum á latínu.
Fyrst má orða líkur til þess, að Íslendingar hafi snemma hlotið að hafa þekkt til verkunar og notkunar skinna til áletrunar, eins og áður var getið. Til viðbótar því má þess geta, að á 10. og 11. öld hafa Íslendingar haft ríkulegt færi á að kynnast þessu atriði. Friðrekur biskup, sem hér boðaði kristna trú milli 980 og 990 með Þorvaldi Koðránssyni, og Þangbrandur prestur, sem hér boðaði kristni nálægt áratug síðar, hafa sjálfsagt haft meðferðis bækur, skráðar á skinn, til notkunar við kirkjulegar athafnir sínar. Erlendu biskuparnir, sem hér dvöldust yfir 40 ár frá því fyrir 1030 og til um 1070, hafa auðvitað einnig haft slíkar bækur meðferðis. Einn þeirra var Bjarnharður, sem Íslendingar kölluð „inn bókvísa“, og bendir viðurnefnið til bókaeignar og bókmenntar. Þá hafa íslensku kennimennirnir,. sem utan fóru til náms, eins og Ísleifur biskup og Sæmundur fróði, auðvitað kynnst skinnbókum í utanvist sinni. [13]
[13] –Notkun rúnaleturs á Íslandi frá landnámsöld og fram á 12. öld. – Einar Arnórsson
Líklega kom latínuritun til Íslands með landnámsmönnum, ekki síst þeim sem komu frá Englandi, Skotlandi, Írlandi og Skosku eyjunum, ekki einungis vegna kristnina áhrifa, heldur samskipta við þær þjóðir. Samskipti norrænna manna 1) við enska, skoska og írska menn í um 100 ár fyrir landnám Íslands vorum mikil. Margar styrjaldir milli þeirra, stofnun norrænna bæja, samningsgerðir um frið og giftingar og fóstrun milli aðila til að tryggja friðinn voru ekki aðeins munnlegir, heldur skriflegir með milligöngu kristinna þjóna kirkjunnar í þessum löndum. Á þessum tíma voru tungur norrænna manna og engilsaxa náskyldar, Engilsaxar kristnir, vel ritfærir og læsir, voru þekktir af því að skrifa á eigin tungu en ekki latínu.
Leturgerð sem kennd er við bresku eyjarnar, einkum við Írland. Insular script, þ.e. eyletur eða eyjaletur, er talið hafa borist til Íslands fyrir 1150. Gulaþingslög sem tekin voru upp á Íslandi voru rituð eyjaletri [14]. Írar og Engilsaxar fluttu inn hálfþumlungsskrift og þróuðu eyskrift (insular script). Á Englandi var hún notuð fram um 1000 þegar um latínu var að ræða en fram á 12. öld þegar skrifað var á móðurmálinu.
Isular script Eyjaletur, oft notað í íslenskum handritum.
Á Írlandi var eyskrift notuð fram á 20. öld þegar gelíska var skrifuð eða prentuð. Engilsaxar þurftu að bæta við táknum: t.d. ‘d’ með þverstriki, þ.e. ‘ð’ (hálfþumlungs-‘d’ var bjúgt: ‘ꝟ’), og rúnunum þorn (‘þ’) og wyn (‘ƿ’) til að geta táknað öll hljóð móðurmáls síns.
[14] Skilgreining: Leturgerð sem kennd er við bresku eyjarnar, einkum við Írland. Insular script, þ.e. eyletur, er talið hafa borist til Íslands fyrir 1150, gegnum Noreg. Gulaþingslög sem tekin voru upp á Íslandi voru rituð eyletri. Dæmi: Gulaþingslög eru nefnd í Íslendingabók Ara fróða. Þar segir að þegar Íslendingar settu þing sitt á Þingvelli, hafi þeir sniðið lög sín eftir því sem þá voru Golaþingslög. Íslenska löggjöfin þróaðist síðan á eigin forsendum, og varð að lagabálki þeim sem kallast Grágás. Gulaþingslögin fornu eru til í einu heillegu skinnhandriti, í Háskólabókasafninu í Kaupmannahöfn (frá því um 1250), og auk þess eru til brot úr nokkrum skinnhandritum, þau elstu frá síðari hluta 12. aldar. https://idordabanki.arnastofnun.is/faersla/769947
Engilsaxnesk áhrif?
Ein mikilvægasta uppfinningin í formi bóka var þróuð af Rómverjum. Elstu bækurnar voru skrifaðar á rúllur – löng, samfelld röð af pappírsblöðum fest saman. Texti bókarinnar var skrifaður í dálka og lesandinn rúllaði til að komast á hverja nýja síðu. Þessar rúllur voru geymdar í hillum eða í kössum eða körfum. Um 1. öld e.Kr. gerðu Rómverjar bækur svipaðar þeim sem við lesum í dag. Þeir notuðu ferhyrnd blöð af skinni eða papyrus brotin í miðjunni og saumuð saman. Þetta bókform var kallað codex. Það var auðveldara að lesa þær vegna þess að þú gætir farið hratt til mismunandi hluta bókarinnar frekar en að rúlla í gegnum heila flettu til að komast að hluta í lokin.
Rómverjar notuðu ýmis tæki til að skrifa. Hægt var að skrifa daglega á vaxtöflum eða þunnum viðarskænum. Skjöl, eins og löglegir samningar, voru venjulega skrifaðir með penna og bleki á papyrus. Bækur voru einnig skrifaðar í penna og bleki á papyrus eða stundum á pergament.
Engilsaxar notuðu sömu rúnir og norrænar þjóðir áður en þeir tóku upp latínuletrið sem stafróf í ritkerfi sínu. Þær hurfu smám saman út fyrir forna enska latínustafrófinu sem írsku trúboðarnir kynntu. Rúnir voru þó ekki lengur í almennri notkun á elleftu öld, en Byrhtferth handritið (MS Oxford St John’s College 17) gefur til kynna að að þær hafi verið viðvarandi fram á að minnsta kosti tólftu öld.[15]
Margir fornenskir textar lifa aðeins af í síðari eftirritun, en langflest elstu handrit á Englandi snemma á miðöldum eru á latínu, helsta tungumál náms og ritunar í Vestur-Evrópu á þessu tímabili. Eins og Beda skrifaði í kirkjusögu sinni, sem lauk árið 731, „Á þessari stundu eru tungur fimm þjóða töluð á eyjunni Bretlandi … enska, breska, írska, pikneska og latína .“ Enska tungumálið þróaðist fyrst um miðja 5. öld. Það var byggt á tungumálum sem töluð voru af innflytjendum til Bretlandseyja, sem komu frá Jótlandi, Saxlandi (norðurhéruð Þýskalands) og Englum. Þessar fyrstu mállýskur eru sameiginlega kallaðar ‘Fornenska’, þó saxneskan hafi orðið ráðandi á 9 og 10 öld.
Enska mállýskan sem engilsaxnesku lögin voru rituð á, er í flestum tilfellum algengt mál úr vestur-saxnesku, sem var náskylt norrænni tungu, danskri tungu. Á tíundu öld voru Vestur-Saxar orðnir yfirgnæfandi meðal engilsaxneskra konunga og lönd þeirra voru heimkynni einhverra þróuðustu trúar- og klausturmiðstöðva Englands. Það voru slíkar miðstöðvar sem höfðu auð, sérfræðiþekkingu og hvatningu til að búa til og afrita texta til dreifingar. Þess vegna varð mállýskan í suðri – og sérstaklega í Winchester – ríkjandi bókmenntamál. Flestir forn-enskir lagabálkar sem hafa varðveist eru frá elleftu öld og þar er vestur-saxneska mállýskan ríkjandi. Hins vegar er hægt að greina ummerki um Kent mállýskuna í texta sem afrituð eru í Textus Roffensis, handriti sem inniheldur elstu lögin frá Kent.
Elsta ritaða dæmið á engilsaxnesku er löggjöf Æthelberht af Kent (ríkti um 589–616), en það verk lifir aðeins af í einu handriti (Textus Roffensis), endurritað um 1120-30. Sagnaritarinn Beda segir að Æthelberht konungur (550-616) hafi „fyrir utan öll önnur fríðindi sem hann af viturri stefnu veitt þegnum sínum, skipað þeim, ásamt ráði sinna vitrustu manna, dómstóla samkvæmt fordæmum Rómverja. Iuxta exempla Romanorum, er latneska setningin sem Bede notar hér; þessi fullyrðing hefur vakið forvitni sagnfræðinga um aldir. En ekki eins og hjá hinum germönsku ættkvíslum á meginlandinu, sem létu rita lögin á latínu; vildi Æthelberht frekar, án fordæma, nota sitt eigið móðurmál, forn-ensku, til að tjá „dóma“, eða lög og dóma, sem höfðu gildi í ríki hans. Sumir telja að það sem Beta hafi átt við með „samkvæmt fordæmum Rómverja“ hafi einfaldlega þýtt að Æthelberht hafi ákveðið að skrifa lögin, en ekki viðhalda óskrifaðri hefð og venjum með munnlegum tilskipunum konunga eins og áður.
Hvenær byrjar ritun með latínuletri á Íslandi?
Á heilli öld, frá 840 til 940 þegar mestu árásir víkinga stóðu yfir á Írlandi og Bretlandi og víkingar réðu landsvæðum og borgum í þessum löndum, segir í írskum og enskum annálum frá margvíslegum atburðum, höfðingjum og samningum við víkinga. Ekki þarf að fara í grafgötur um að slíkir samningar hafi verið skriflegir milli aðila. Hluti efri stéttanna hjá víkingum og konungum þessara landa var læs og skrifandi. Saxneskan sem ráðandi mál á Englandi á þessum tíma var náskylt norrænni tungu[16] og því áttu enskir og víkingar ekki í neinum vandræðum í að skilja hvorn annan, eins og sjá má af fornenskum textum. Hins vegar breytist enskan mjög fljótt þegar franskra áhrifa fer að gæta með komu Vilhjálms bastarði 1066. Hann skiptir fljótt út enskum höfðingjum út fyrir frönskumælandi aðalsmönnum og öll opinber skjöl urðu þá á latínu. Enskir textar um 1140 eru strax orðnir mjög frönsku skotnir.
[16] „Þá réð fyrir Englandi Aðalráður konungur Játgeirsson (978-1014) og var góður höfðingi. Hann sat þenna vetur í Lúndúnaborg. Ein var þá tunga á Englandi sem í Noregi og í Danmörku. En þá skiptust tungur í Englandi er Vilhjálmur bastarður vann England. Gekk þaðan af í Englandi valska er hann var þaðan ættaður.“ Gunnlaugs saga Ormstungu 7. Kafli. Svo ritar Ari fróði.
Stundum eru rök færð fyrir því að ekkert hafi verið skráð fyrr en látínuritun að mati fræðimanna hafi hafist, þó annað blasi við. Páll Briem ræðir um skoðanir á lagasetningu Magnúsar góða Ólafssonar hins helga Noregskonungs 1035-1047;
„Snorri Sturluson talaði einnig um lagasetningu Ólafs hins helga (1015-1028 sem kristnaði Norðmenn). Hann segir beinlínis að hann hafi sett Kristinn rétt með ráði Grímkels biskups og annarra kennimanna og að hann hafi látið sér hugað um að fá kristin lög sett bæði í Noregi og á Íslandi[17]. Um setningu Ólafs (hins helga) á veraldlegum lögum segir Snorri svo: „Hann lét oft telja fyrir sér lög þau er Hákon Aðalsteinsfóstri hafði sett í Þrándheimi. Hann skipaði lögunum með ráði hinna vitrustu manna, tók af eða lagði til þar er honum sýndist það“[18].
Það sem Snorri segir, um lögbók Magnúsar góða, hlýtur að vera rangt. Hefur Konráð Maurer sannað það fyllilega[19]. Á dögum Magnúsar góða voru Norðmenn eigi farnir að rita á móðurmáli sínu. Aftur á móti er varla full ástæða til að efast um að það sé rétt er hann segir um lagasetning Ólafs. Kristinn réttur getur eigi hafa verið settur fyrir hans daga.“
Hér er því neitað sem Snorri skrifar í Heimskringlu, að Magnús góði Ólafsson hafi gert lögbók byggða á Gulaþingslögbók sem Ólafur helgi faðir hans hafi látið lesa eða látið fara yfir (telja) Gulaþingslög Hákons Aðalsteinsfóstra og breyta þeim að ráði vitrustu manna. Páll segir að það hljóti að vera rangt að Magnús hafi gert lögbók af því Norðmenn hafi ekki verið skrifandi um árið 1040. Það segir hins vegar frá því í 36 k. Magnúsar sögu góða í Heimskringlu að Magnús sendir bréf til Játvarðar Englandskonungs og getið er jafnvel um innhaldið. [20] Fullyrðingin um ólæsið né ritfærnina stenst ekki.
[19] Konráð Maurer: Die Entstehungszeit der älteren Frostuþingslög bls. 75-80. Udsigt over de nordgermanske Retskilders Historie bls. 17.
[20] Magnús konungur réð þá bæði fyrir Danmörk og Noregi. En eftir það er hann hafði eignast Danaveldi þá gerði hann sendimenn vestur til Englands. Fóru þeir á fund Játvarðar konungs og fluttu honum bréf og innsigli Magnúss konungs.En það stóð á bréfum með kveðjusending Magnúss konungs: „Þér munuð spurt hafa einkamál þau er vér Hörða-Knútur gerðum með oss að hvor okkar sem lifði eftir annan sonlaus þá skyldi sá taka lönd og þegna, þau er hinn hafði átt. Nú er það svo orðið, sem eg veit að þér hafið spurt, að eg hefi tekið allt Danaveldi í arf eftir Hörða-Knút. Hann átti þá er hann andaðist engum mun síður England en Danmörk. Köllumst eg nú eiga England eftir réttum máldögum. Vil eg að þú gefir upp ríki fyrir mér en að öðrum kosti mun eg sækja til með styrk hers bæði af Danaveldi og Noregi. Mun þá sá ráða löndum er sigurs verður auðið.„
Hvernig átti Ólafur helgi að fá Gulaþingslögin upplesin með öllum breytingar (nýmæli voru breytingar á lögum kölluð) frá þeim tíma sem Hákon Aðalsteinsfóstri hafði breytt þeim nema þau hafi verið skráð. En minna má að þegar Hákon komst til valda um 935 fylgdu honum enskir ráðgjafar og eins og ritun var háttað á Englandi á þeim tíma má gera ráð fyrir, þar sem öll lög voru rituð á engilsaxnesku, hafi Gulaþingslög verið rituð latínuletri og Hákon sem uppalin var í Englandi hafi verið læs á hana sem eigin tungu.
Fyrsta ritun á íslensku sem sagt er frá, er skráning á lögum veturinn 1117-18: áður var munnleg varðveisla og flutningur laganna í höndum „lögsögumanns“, sem sagði lögin fyrir á þremur sumarþingum. Ari Þorgilsson, segir í Íslendingabók sem rituð var um 1130 , frá ábyrðinni að lesa lögin: „Grímr Svertingsson frá Mosfelli tók við embætti lögsögumanns eftir Þorgeir og hélt því í tvö sumur (1002-1003), en þá fékk hann leyfi fyrir Skapta Þóroddsson, systursonur sinn, til að gegna embættinu vegna þess að hann sjálfur hafði verið hás.“
Skyldi Skapti hafa lært öll lögin utan að til að geta hlaupið í skarðið? Er ekki líklegra að hann hafi hlaupið í skarðið og lesið upp lögin af því að þau voru skráð, kannski skráð rúnaletri eins og Skánarlögin sænsku? Skyldi Skapti hafa ekki hafa verið læs þegar Ólafur helgi Noregskonungur sendi honum orð um að koma úr lögum heiðna siði, eins og segir í 58 k. í Ólafs sögu hins helga í Heimkringlu.
Með skráningu laganna 1117 var þekking lögsögumannsins og vald til að úrskurða um réttmæti lagagreina fært til þeirra sem læsir voru og til lögbóka í Skálholti. [21]Upphaf bókritunar á Íslandi er oft miðað við skráningu laganna, en sennilegt er að bóklærðir Íslendingar hafi stungið niður fjöðurstaf mun fyrr, kannski 100 árum fyrr. Við gerð Tíundarlaga 1096/7, sem þurfti að koma í alla hreppa þar sem tíundin var innheimt nákvæmlega, er líklegt að þau hafi verið skrifleg.
[21] „Eftir að ritlistin barst til landsins og menn tóku að skrá lögin, sem gerðist fyrst árið 1117, tóku menn þá ákvörðun að það skyldu vera gildandi lög sem á skrám standi og lagaskrár urðu í reynd æðsta réttarheimildin. Þessi ákvörðun var eins og rýtingsstunga í mikilvægt líffæri í „líkama“ þjóðveldisins, því að lagahugtak þess og venjurétturinn voru mikilvægir þættir þjóðveldisins.
Menn vissu ekki í hvern fótinn þeir áttu að stíga. Venjurétturinn gat ekki dafnað því að lögrétta (dómarar) átti mjög óhægt um vik að breyta því sem á skrám stóð, en um leið voru menn háðir fornum og rótgrónum hugmyndum um lög og voru ekki tilbúnir að viðurkenna virkara og margvíslegra lagasetningarvald, sem hefði þó verið nauðsynlegt fyrst að skráð lög voru æðsta réttarheimildin. Afleiðingin var sú að menn misstu tök á réttarþróuninni og þjóðfélagið gekk úr skorðum. Þessi þróun mála var ekki óhjákvæmileg. Hefðu menn viðurkennt heimild dómara til að þoka skráðum lögum vegna venju, meginreglu eða eðli máls er líklegt að lögin hefðu haldið sveigjanleika sínum og venjuréttur þjóðveldisins hefði þá ekki glatað þeim mikilvæga eiginleika að lagfæra óskynsamlegar reglur.“ Endalok Þjóðveldisins Ásgeir Jóhannesson Grein í Menningarritinu Skýjaborgir. http://skyjaborgir.blogspot.com/2004/10/endalok-jveldisins.htm
Latína var tungumál kirkjunnar og allar messubækur á latínu. Af þeim lærðu prestlingar messuhaldið en til að boða og útskýra kristna trú varð að nota mál sem fólkið í landinu skildi. Undir þýðingar helgar falla þeir textar sem voru fyrst ritaðir á móðurmáli, þýddar skýringar á efni biblíunnar og sögur af heilögum mönnum sem sýndu trúarstyrk þeirra. Meðal allra elstu handritaleifa er brot úr hómilíubók, AM 237 a fol. frá því um 1150, en hómilíur eru predikanir með guðfræðilegum skýringum sem prestar fluttu söfnuði sínum. Allir fyrstu erlendu biskupar sem komu til landsins fyrir, um og eftir Kristnitöku voru flestir saxnesku mælandi, máli náskyldu norrænu og hafa því getað messað yfir landsmönnum á tungu sem þeir skyldi, því latínu skyldi lýðurinn ekki.
Fyrsta málfræðiritgerðin eða Um latínustafrofið, er sú fyrsta af fjórum íslenskum ritgerðum um málfræði í Ormsbók Snorra-Eddu. Hún var, eins og segir í ritgerðinni sjálfri, „skrifuð til þess að hægara verði at rita og lesa sem nú tíðist og á þessu landi bæði lög og áttvísi eða þýðingar helgar eða svo þau hin spaklegu fræði er Ari Þorgilsson hefir á bækur sett af skynsamlegu viti“.
Nafn sitt fær ritgerðin einfaldlega vegna þess að hún er fremst þessara fjögurra í handritinu. Hún þykir einnig merkust ritgerðanna fjögurra, og er að öllum líkindum frá síðari hluta 12. aldar. Fræðimenn hafa ekki verið á einu máli um hvenær ritgerðin var samin og hefur tímabilið 1130–1180 verið nefnt. Höfundur verksins er ekki kunnur, en hann er oftast nefndur „fyrsti málfræðingurinn“.
Í ritgerðinni er gerð tilraun til að fella latínustafrófið að íslenska hljóðkerfinu eins og það var þá, auk þess sem reynt er að sýna fram á nauðsyn samræmdrar stafsetningar. Auk þess að vera ómetanleg heimild um sögu íslenska hljóðkerfisins, beitir höfundur aðferðum sem ekki tíðkuðust í hljóðkerfisfræði fyrr en á 20. öld, þ.e.a.s. hann notar svokölluð lágmarkspör til að sýna hvaða hljóð eru merkingargreinandi. [22]
Hallur Teitsson (1090-1150), prestur í Haukadal Ísleifssonar biskups hefur verið nefndur sem höfund fyrstu málfræðigreinarinnar og hafi samið rit sitt einhvern tíma á áratugunum 1125–1145. Hallur var frændi og samtímamanns Ara fróða. Hallur var talinn einn mesti fræðimaður síns tíma. Þegar Magnús Einarsson Skálholtsbiskup fórst í eldsvoða árið 1149 var Hallur kosinn biskup. Hann fór þá í suðurgöngu til Rómar en andaðist í Treckt (Utrecht) í Hollandi, (annarstaðar segir Tríest á Ítalíu) á heimleiðinni. Í Hungurvöku segir að hann hafi verið svo lærður að þegar hann var í suðurgöngu sinni talaði hann hvar sem hann kom hverrar þjóðar mál sem innborinn væri. Hallur hefur þekkt verk Ara frá fyrstu hendi auk þess að vera samtímamaður og þekkja vel biskupanna Þorlák Runólfsson (1086-1133) og Ketil Þorsteinsson (1122-1145) sem Ari segist hafa skrifað Íslendingabók fyrir. Hallur var einnig mágur og vinur Hafliða Mássonar (1035)-1130 sem var fengið það verkefni að setja hin fornu lög Þjóðveldisins á latínuletur.
Allnákvæm fyrri tímamörk (terminus post quem) koma fram í upphafi Fyrstu málfræðiritgerðarinnar, þar sem minnst er á „þau hin spaklegu fræði er Ari Þorgilsson hefur á bækur sett af skynsamlegu viti“. Hér hlýtur að vera átt við Íslendingabók, sem samin var á árabilinu 1122- 1132. Því getur Fyrsta málfræðiritgerðin varla verið rituð löngu fyrir 1125. Í upphafi ritgerðarinnar er einnig getið þess að lög séu rituð; og fyrsta íslenska lögbókin var einmitt skrifuð stuttu fyrr, eða veturinn 1117-1118. Fyrsti málfræðingurinn var ekki að búa til ný tákn, heldur koma reglu á notkun tákna sem þegar höfðu borist til landsins. ę og y voru notuð í karólingíska letrinu (Caroline minuscule) sem notað var á Englandi, og ø og ǫ voru til í norsku o.v. Tillaga Fyrsta málfræðingsins um að tákna lengd sérhljóða með broddi var heldur ekki nýjung, né stafurinn þ, sem tekinn var úr enskri skrift á 11. öld. Það hefur þó ekki tekist, og hið eina sem hægt er að segja með nokkurri vissu er að ritgerðin sé samin á tímabilinu 1125-1175. Líklegra er að hún sé frá f.hl. þessa tímabils, e.t.v. um 1140; en það verður þó ekki sannað. [23]
Páll Vídalín ræðir í „Skýringar yfir fornyrði Jónsbókar“ bls. 128-129 í kaflanum um „Danska tungu“ um skyldleika enskrar (engilsaxneskar) tungu við danska tungu og vitnar m.a. til Gunnlaugs sögu Ormstungu sem Ari prestur hafi ritað.
Kristján Árnason segir í Upptök íslensks ritmáls; „Það er t. d. athyglisvert að Fyrsti málfræðingurinn minnist ekki á Noreg í vangaveltum sínum um ritun. Hann lítur til Englendinga, sem hafa, segir hann, ritað með latínustöfum.“
Af framanrituðu má ætla að ritun með latínustöfum á Íslandi hafi hafist fyrr en skráð er og áhrifa frá Engilsaxneska Englandi hafi verið meiri en fræðimenn hafi talið.
[23] Nokkrar ábendingar við lestur Fyrstu málfræðiritgerðarinnar. Eiríkur Rögnvaldsson prófessor
„Fræðimenn deila um hvort fjórðungaskiptingu landsins hafi verið komið á með Úlfljótslögum og stofnun Alþingis 930 eða með skipan fjórðungsþinga 965. Fjórðungsskipting landsins í sögunum eru oftast tengd saman með skipan fjölda þinga í fjórðungi og höfuðhofa í hverjum þingi. Með þeirri skipan verða til goðorðin. Ef sú skipan komst ekki á árið 930, gat ekki verið um að ræða 36 goða í Lögréttu við stofnun Alþingis.“
Hversvegna og hverjir réðu því, og hvernig var Þjóðveldinu komið á? Áleitnar spurningar og einföldu svörin er; Af nauðsyn, fyrsta og önnur kynslóð landnámsmanna réði því og lögin réðu því hvernig það var gert. En það er ávallt fróðlegt að skoða þessa þætti nánar og sjá hvernig tengsl fortíðar og þeirra tíma öfl innan frá og utan mótuðu framvinduna.
Hverjir sögðu söguna, -persónur og leikendur?
Ari fróði segir í Íslendingabók sinni hvaðan hann dregur fram söguna :
1. Frá Íslands byggð.Ísland byggðist fyrst úr Norvegi á dögum Haralds hins hárfagra, Hálfdanarsonar hins svarta, í þann tíð, að skilningi og sögn þeirra Teits, fóstra míns, þess manns, er ég kunni spakastan, sonar Ísleifs biskups, og Þorkels, föðurbróður míns, Gellissonar, er langt mundi fram, og Þuríðar Snorradóttur goða, er bæði var margspök og sannfróð, er Ívar Ragnarsson loðbrókar lét drepa Edmund inn helga Englakonung. En það var átta hundruð og sjö tugum vetra eftir burð Krists, að því er ritað er í sögu hans. Ingólfur hét maður norrænn, er sannlega er sagt, að færi fyrst þaðan til Íslands, þá er Haraldur hinn hárfagri var sextán vetra gamall, en í annað sinn fáum vetrum síðar. Hann byggði suður í Reykjarvík. Þar er Ingólfshöfði kallaður fyrir austan Minþakseyri, (milli Ingólfshöfða og Hjörleifshöfða, innskot SS) sem hann kom fyrst á land, en þar Ingólfsfell fyrir vestan Ölfossá, er hann lagði sína eigu á síðan. Í þann tíð var Ísland viði vaxið á milli fjalls og fjöru. Þá voru hér menn kristnir, þeir er Norðmenn kalla Papa, en þeir fóru síðan á braut, af því að þeir vildu eigi vera hér við heiðna menn, og létu eftir bækur írskar og bjöllur og bagla. Af því mátti skilja, að þeir voru menn írskir. En þá varð för manna mikil mjög út hingað úr Norvegi, til þess uns konungurinn Haraldur bannaði, af því at honum þótti landauðn nema. Þá sættust þeir á það, að hver maður skyldi gjalda konungi fimm aura, sá er eigi væri frá því skildugur og þaðan færi hingað. En svo er sagt, að Haraldur væri sjö tugi vetra konungur og yrði áttræður. Þau hafa upphaf verið að gjaldi því, er nú er kallað landaurar, en þar galst stundum meira, en stundum minna, uns Ólafur hinn digri gerði skírt, at hver maður skyldi gjalda konungi hálfa mörk, sá er færi á milli Norvegs og Íslands, nema konur eða þeir menn, er hann næmi frá. Svo sagði Þorkell oss Gellisson.
2. Frá landnámsmönnum og lagasetning.Hrollaugur, sonur Rögnvalds jarls á Mæri, byggði austur á Síðu. Þaðan eru Síðumenn komnir. Ketilbjörn Ketilsson, maður norrænn, byggði suður að Mosfelli hinu efra. Þaðan eru Mosfellingar komnir. Auður, dóttir Ketils flatnefs, hersis norræns, byggði vestur í Breiðafirði. Þaðan eru Breiðfirðingar komnir. Helgi inn magri, norrænn, sonur Eyvindar Austmanns, byggði norður í Eyjafirði. Þaðan eru Eyfirðingar komnir. En þá er Ísland var víða byggt orðið, þá hafði maður austrænn fyrst lög út hingað úr Norvegi, sá er Úlfljótur hét, svo sagði Teitur oss, og voru þá Úlfljótslög kölluð, – hann var faðir Gunnars, er Djúpdælir eru komnir frá í Eyjafirði, – en þau voru flest sett at því, sem þá voru Gulaþingslög eða ráð Þorleifs hins spaka Hörða-Kárasonar voru til, hvar við skyldi auka eða af nema eða annan veg setja. Úlfljótur var austur í Lóni. En svo er sagt, að Grímur geitskör væri fóstbróðir hans, sá er kannaði Ísland allt at ráði hans, áður alþingi væri átt. En honum fékk hver maður penning til á landi hér, en hann gaf fé það síðan til hofa.
3. Frá alþingissetning.Alþingi var sett at ráði Úlfljóts og allra landsmanna, þar er nú er, en áður var þing á Kjalarnesi, það er Þorsteinn Ingólfsson landnámamanns, faðir Þorkels mána lögsögumanns, hafði þar og höfðingjar þeir, er að því hurfu……
Sögumaðurinn.- Ari fróði Þorgilsson (f. 1067 – d. 9. nóvember 1148) var prestur, fræðimaður og rithöfundur. Hann er talinn fyrstur manna til þess að rita sögur á norrænu (forníslensku), fornar og nýjar. Hann er talinn helsti höfundur Íslendinga-bókar og Landnámu, tveggja helstu heimildanna um landnám og byggð Íslands.
Ari var sonur Þorgils Gellissonar á Helgafelli, (bróðir Þorkels, sem Ari vitnar til sem eins heimildarmanns síns) en afi hans var Gellir Þorkelsson (sonur Guðrúnar Ósvífursdóttur) goðorðsmaður á sama stað og voru þeir komnir í beinan karllegg frá Þorsteini rauð, syni Auðar djúpúðgu. Föðuramma Ara og kona Gellis var Valgerður Þorgilsdóttir af ætt Hörða-Kára. Þorgils faðir Ara drukknaði í Breiðafirði þegar Ari var barn en Gellir afi hans dó í Hróarskeldu á heimleið úr Rómarferð 1073. Móðir Ara var líklega Jórunn Hallsdóttir Þórarinssonar í Haukadal.
Þegar Ari var sjö ára var honum því komið í fóstur hjá móðurafa sínum Halli Þórarinssyni hinum spaka í Haukadal og var hjá honum næstu 14 árin. Ari kallar Hall ágætastan ólærðra manna og segir að hann hafi verið bæði minnugur og sannfróðan. Hallur var svo gamall að hann mundi eftir að hafa verið skírður af Þangbrandi biskupi og kristniboða Ólafs helga þriggja ára gamall, og var það vetri fyrir kristnitöku. Síðu-Hallur Þorsteinsson lét einnig skírast og Hjalti Skeggjason og Gissur hvíti Teitsson, Ketilbjarnarsonar frá Mosfelli, og margir höfðingjar aðrir segir í Íslendingabók.
Ari var nemandi Teits Ísleifssonar að Haukadal eins og fyrr er nefnt, hlaut klassíska menntun og lærði latínu og nam einnig ýmsan annan fróðleik. Að námi loknu var Ari vígður af Gissuri biskupi Ísleifssyni og gerðist prestur á Stað á Ölduhrygg, sem nú heitir Staðarstaður, en lítið er vitað um ævi hans eftir það. Hann virðist þó hafa verið talinn til höfðingja og kann að hafa átt goðorð eða hluta af goðorði, enda átti Ari Þorgilsson sterki sonarsonur hans hálft Þórsnesingagoðorð.
Ari segist hafa skrifað Íslendingabók fyrir biskupana Þorlák Runólfsson (1086-1133) og Ketil Þorsteinsson (1075-1145) og ljóst er að baki gerð Íslendingarbókar og hugsanlega Landnámu sem skrifuð var einhvern tíma á árabilinu 1122-1132 stóðu því kristnir Haukdælir og Hólabiskup tengdur þeim, miklir og víðsigldir lærdómsmenn sem Ari hafði aðgang að auki hinna fyrrnefndu Þorkels, Teits og Þuríðar, sem og Ísleifi biskup og Halli fóstra sínum, sem fæddir voru um aldarþúsundin og mundu sögur afa og ömmu sinna, sem voru fyrsta og önnur kynslóð landnámsmanna. Það fólk mundi eflaust vel stofnun Alþingis og setningu Úlfljótslaga.
Ari segist hafa umskrifað Íslendingabók eftir yfirlestur biskupanna og Sæmundar fróða, líklega á árunum 1134-1138, og er það sú gerð sem varðveist hefur. Hann mun einnig hafa skrifað eða átt þátt í frumgerð Landnámu; Haukur Erlendsson segir í eftirmála Hauksbókar að Ari og Kolskeggur vitri hafi fyrstir skrifað um landnámið. Mjög líklega er bændatalið sem gert var í undirbúningi að Tíundarlögum 1097 hafi verið efniviður í Landnámu og Íslendingabók.
Þegar Snorri Sturluson var þriggja ára, bauð Jón Loftsson í Odda, sonarsonur Sæmundar fróða, honum fóstur eftir að hafa verið fenginn til að skera úr erfðadeilu sem Hvamm-Sturla átti í og ólst Snorri því upp á því mikla fræðasetri sem Oddi var á þeim tíma og hlaut þar menntun sína.
Í Prologus að Heimskringlu segir Snorri Sturluson (1179-1241) svo um Ara prest: „Ari prestur hinn fróði Þorgilsson Gellissonar ritaði fyrstur manna hér á landi að norrænu máli fræði bæði forna og nýja. Ritaði hann mest í upphafi sinnar bókar um Íslandsbyggð og lagasetning, síðan frá lögsögumönnum, hversu lengi hver hafði sagt, og hafði það áratal fyrst til þess er kristni kom á Ísland, en síðan allt til sinna daga. Hann tók þar og við mörg önnur dæmi, bæði konungaævi í Noregi og Danmörk og svo í Englandi eða enn stórtíðindi er gerst höfðu hér í landi og þykir mér hans sögn öll merkilegust. Var hann forvitri og svo gamall að hann var fæddur næsta vetur eftir fall Haralds Sigurðarsonar. Hann ritaði, sem hann sjálfur segir, ævi Noregskonunga eftir sögu Odds Kolssonar Hallssonar af Síðu en Oddur nam að Þorgeiri afráðskoll, þeim manni er vitur var og svo gamall að hann bjó þá undir Nesi er Hákon jarl hinn ríki var drepinn. Í þeim sama stað lét Ólafur konungur Tryggvason efna til kaupvangs þar sem nú er.
Teitur son Ísleifs biskups var með Halli í Haukadal að fóstri og bjó þar síðan. Hann lærði Ara prest og marga fræði sagði hann honum, þá er Ari ritaði síðan. Ari nam og marga fræði að Þuríði dóttur Snorra goða. Hún var spök að viti. Hún mundi Snorra föður sinn en hann var þá nær hálffertugur er kristni kom á Ísland en andaðist einum vetri eftir fall Ólafs konungs hins helga. Það var eigi undarlegt að Ari væri sannfróður að fornum tíðindum, bæði hér og utanlands, að hann hafði numið að gömlum mönnum og vitrum en var sjálfur námgjarn og minnugur.“
Ari og Þuríður spaka Snorradóttir (1024-1112) voru skyld, langamma Ara í föðurætt, Helga Einarsdóttir Þverærings Eyjólfssonar var systir Hallfríðar Einarsdóttir móður Þuríðar spöku.
Þær systur Helga, Hallfríður og Valgerður, amma Markúsar Skeggjasonar lögsögumanns samtímamanns og frænda Ara voru dætur Guðrúnar Kryppsdóttur, (950) hreðu Þórissonar, Þóris sonar Hörða-Kára, og því náskyld Úlfljóti lögsögumaður. Ari fróði var því beinn afkomandi Krypps hersis Þórðarsonar sem drepin var af mönnum Haraldar konungs og segir af í Þórðar saga hreðu og Þorsteins söga uxafóts.
Nokkrar sögupersónur:
Ísleifur Gizurarson (fæddur 1006 – dáinn 5. júlí 1080) var fyrsti Skálholtsbiskup á Íslandi í kjölfar kristnitökunnar. Foreldrar hans voru Gissur hvíti Teitsson af ætt Mosfellinga og einn helsti leiðtogi kristinna manna við kristnitökuna, og þriðju konu hans, Þórdísar Þóroddsdóttir. Faðir hans setti son sinn til mennta, fylgdi honum út þegar hann fór til náms í Saxlandi „ok seldi hann til læringar abbadísi einni í borg þeiri er Herfurða (Herford) heitir. Ísleifr kom svá til Íslands at hann var prestr ok vel lærðr,“ segir í Hungurvöku. Ísleifur tók svo við goðorði föður síns og bjó í Skálholti.
Árið 1056, þegar Ísleifur var fimmtugur, var hann vígður biskup af Aðalbjarti erkibiskupi í Brimum, raunar bæði yfir Íslandi og Grænlandi, en ekki er vitað til þess að hann hafi nokkurn tíman sinnt því síðarnefnda. Hann kom heim ári síðar og bjó áfram í Skálholti, sem var eign hans en ekki eiginlegur biskupsstóll. Þar stofnaði hann skóla. „En er það sáu höfðingjar og góðir menn að Ísleifur var miklu nýtri en aðrir kennimenn, þeir er á þvísa landi næði, þá seldu honum margir sonu sína til læringar og létu vígja til presta,“ segir Ari fróði í Íslendingabók. Á meðal nemenda hans var Jón Ögmundarson, sem síðar varð fyrstur biskup á Hólum.
Ísleifur lést í Skálholti hinn 5. júlí 1080 og hafði þá verið biskup í 24 ár. Kona hans var Dalla Þorvaldsdóttir og áttu þau synina Þorvald bónda í Hraungerði, Teit og Gissur, sem varð biskup eftir föður sinn.
Hallur hinn spaki Þórarinsson í Haukadal, sá hinn sami og mundi er Þangbrandur skírði hann þrevetra, var fæddur árið 996 og lést níutíu og fjögurra ára 1090. Hann gekk í þjónustu Ólafs helga Haraldssonar Noregskonungs ungur og var farmaður um hríð, „fór milli landa og hafði félag Ólafs konungs hins helga og fékk af því uppreist mikla. Var honum því kunnigt um ríki hans“. Hallur átti þátt í komu tveggja fyrstu trúboðsbiskupanna sem Ólafur sendi til Íslands,[1] líklega um 1020-30, annar var engilsaxneskur, Bjarnharður Vilráðsson hin bókvísi sem kom með kirkjuvið og var hér í fimm ár og hinn Kolur, saxneskur, sem andaðist fyrstur biskupa á Íslandi og jarðsettur var í Skálholti. Hallur bjó í Haukadal í tæpa sjö tugi ára og fóstraði Teit Ísleifsson eins og fyrr sagði (d. 1110), sem stofnsetti þar síðar skóla.
Haukdælir.
Teitur Ísleifsson margláti (um 1040 – d. 1110) höfðingi og prestur í Haukadal og ættfaðir Haukdælaættar, sonur Ísleifs Gissurarsonar biskups bróðir Gissurar biskups, var einnig fóstraður hjá Halli Þórarinssyni í Haukadal. Mjög líklegt er að hann hafi farið utan til náms eins og bróðir hans, enda varð hann helsti lærifaðir margra presta og biskupa. Haukadalur var mikið fræðasetur og Teitur kenndi mörgum öðrum ungum mönnum. Þar á meðal voru tveim biskupum, Þorláki Þórhallssyni og Birni Gilssyni. Ari kallar Teit fóstra sinn og vitnar oft til hans í Íslendingabók, segir þar að hann hafi verið sá maður er hann kunni spakastan. Kona Teits var Jórunn eða Jóreiður Einarsdóttir. Dóttir þeirra var Rannveig, kona Hafliða Mássonar goðorðsmanns á Breiðabólstað í Vesturhópi. Sonur Teits og Jórunnar var Hallur Teitsson biskupsefni.
Gissur Ísleifsson (1042 – 1118) var biskup Íslands frá 1082, annar í röðinni, en frá 1106 biskup í Skálholtsbiskupsdæmi því það ár var Hólabiskupsdæmi stofnað og var Jón Ögmundsson tekinn til biskups þar. Gissur lærði á Saxlandi eins og faðir hans og var vígður prestur á unga aldri. Hann kom heim og kvæntist Steinunni Þorgrímsdóttur (f. um 1042. d. eftir 1118), sem áður hafði verið gift Þóri Skegg-Broddasyni á Hofi í Vopnafirði. Gissur var mikill maður og vel bolvexti, bjarteygður og nokkuð opineygður; tígulegur í yfirbragði og manna góðgjarnastur, rammur að afli og forvitri, segir í Hungurvöku. Hann ferðaðist mikið til útlanda og þau hjón fóru bæði í suðurgöngu til Rómar. Hann var erlendis 1080, þegar faðir hans dó en kom heim sumarið eftir og var þá valinn biskup.
Gissur fór til Saxlands að taka vígslu en þá hafði erkibiskupinn þar verið sviptur embætti. Hann fór þá til Rómar á fund Gregoríusar páfa 7., sem sendi hann til Hardvigs erkibiskups í Magdeburg og þar fékk hann vígslu 1082. Hann var þá fertugur að aldri. Hann settist að í Skálholti þegar heim kom. Eftir að Dalla móðir hans lést gaf hann jörðina til biskupsstóls ásamt ýmsum öðrum eignum og mælti svo um „að þar skyldi ávallt biskupsstóll vera meðan Ísland væri byggt og kristni má haldast“, eins og segir í Hungurvöku. Hann byggði líka kirkju í Skálholti og hélt þar skóla eins og faðir hans hafði gert.
Gissur var helsti frumkvöðullinn að því, að tíund yrði lögtekin á Íslandi og náðist það fram á Alþingi árið 1097. Hann lét telja búendur á landinu og „voru þá í Austfirðingafjórðungi sjö hundruð heil en í Rangæingafjórðungi tíu en í Breiðfirðingafjórðungi níu en í Eyfirðingafjórðungi tólf“, segir í Íslendingabók.
Gissur lést í Skálholti árið 1118 eftir að hafa verið biskup í 36 ár. Hann átti son og dóttur með konu sinni og fjóra syni aðra, en aðeins einn þeirra, Böðvar, lifði þegar faðir þeirra lést og einnig lifði dóttirin Gróa. Maður hennar var Ketill Þorsteinsson Hólabiskup. Gróa gerðist seinast nunna og dó í Skálholti eftir 1152.
Hallur Teitsson biskupsefni Ari fróði Þorgilsson Þorlákur Runólfsson biskup
(1090)-1150 1067-1148 1086-1133
Þorlákur Runólfsson (1086 – 1133) var biskup í Skálholti frá 1118. Faðir hans var bróðursonur Halls Þórarinssonar í Haukadal en móðir hans dóttir Snorra Þorfinnssonar í Glaumbæ og hann var því barnabarnabarn Þorfinns karlsefnis og Guðríðar Þorbjarnardóttur. Þorlákur stundaði nám hjá frændum sínum í Haukadal. Gissur Ísleifsson kaus hann sem eftirmann sinn. Þorlákur færðist undan í fyrstu, meðal annars vegna þess hve ungur hann var, en fór þó utan og var vígður af Össuri erkibiskupi í Lundi 28. apríl 1118. Í Hungurvöku er honum þannig lýst að hann hafi verið meðalmaður að vexti, langleitur og ljósjarpur á hár, þokkagóður, en kallaður ekki vænn maður af alþýðu né allskörugur að ávarpi velflestra manna, og þótti ekki líkjast biskupsefni þegar hann kom til útlanda.
Þegar hann kom heim til Íslands var Gissur biskup nýlega dáinn og settist Þorlákur að í Skálholti. Ásamt Katli Þorsteinssyni Hólabiskup stóð hann fyrir innleiðingu kristniréttar eldri með aðstoð Sæmundar fróða. Hann hafði skóla í Skálholti eins og fyrirrennarar hans á biskupsstóli og fóstraði Gissur Hallsson frá Haukadal. Hann dó í Skálholti 1133.
Ketill Þorsteinsson (latína Ketillus Thorsteini filius,[1] 1075–7. júlí 1145) var biskup á Hólum frá 1122 til dauðadags, 1145, eða í 23 ár. Faðir Ketils var Þorsteinn Eyjólfsson (Guðmundssonar ríka á Möðruvöllum í Eyjafirði) Föðuramma hans var Ingvildur Síðu-Hallsdóttir. Móðir ókunn. Ketill fæddist og hefur líklega alist upp á Möðruvöllum. Síðar tók hann við staðarforráðum þar og varð með mestu höfðingjum norðanlands. Hann mun hafa verið með í ráðum þegar biskupsstóll var settur á Hólum 1106. Ketill var kjörinn biskup eftir Jón Ögmundsson og var vígður af Össuri erkibiskupi í Lundi 12. Febrúar 1122. Þingeyraklaustur var formlega stofnað 1133 í biskupstíð Ketils, þó að hugsanlegt sé að þar hafi verið vísir að klaustri fyrir. Ketill var vinsæll maður og virtur og hefur haft menningarlegan metnað. Í formála Íslendingabókar segist Ari fróði hafa gert hana fyrir biskupana, Ketil Þorsteinsson og Þorlák Runólfsson, og þeir lesið hana yfir og sett fram tillögur um breytingar og viðauka. Kristinréttur hinn forni eða Kristinréttur eldri var settur í tíð þessara sömu biskupa, 1122-1133, og er hann stundum kenndur við þá. Össur erkibiskup átti nokkurn þátt í að ráðist var í að semja og lögtaka kristinréttinn. Ketill andaðist að Laugarási í Biskupstungum 7. júlí 1145, þar sem hann var staddur í tilefni af samkomu í Skálholti.
Kona Ketils var Gróa Gissurardóttir, dóttir Gissurar Ísleifssonar Skálholtsbiskups, og því af ætt Haukdæla. Sonur þeirra var: Runólfur Ketilsson prestur.
Þörf á röð og reglu
Á fyrstu áratugum landnámsins réðu fornar siðvenjur ríkjum eins og þær voru í fyrri heimkynnum landnámsmanna, innan ættar sem utan. Þegar líður á og landnámum fjölgar og þeim skipt upp, verða sífellt til ný landamörk, núningur milli nágranna og ágreiningur rís vegna landamerkja, vegna beitarafrétta, vegna merkinga skepna m.a. Því fylgja átök og mannavíg og síendurteknar hefndir, og kröfur um skaðabætur. Allt þetta skapaði glundroða í samfélaginu og þegar Ísland var talið fullbyggt um 920 sáu vitrir menn að setja þyrfti almennar réttarreglur og úrskurðavald fyrir allt landið.
Á tímabilinu 900-920 er talið að mesta innstreymi fólks til landsins hafi átt sér stað. Það hefur leitt til átaka um landnæði eins og mörg dæmi í Íslendingasögunum bera með sér. Þetta hefur ýtt undir að eldri landnemar og höfðingjar hafi séð nauðsyn til að koma á styrkari lagagrundvelli og stjórn í landinu. Þeir þekktu það frá fyrri heimkynnum sínum að almenn viðurkenning á reglum og siðvenjum hélt samfélögum í skorðum. Þar giltu lög og reglur sem tóku á deilum manna og voru viðurkenndar. Þing og dómar skipaðir jafningjum voru virtir, ella voru menn dæmdir í útlegð og eigur þeirra gerðar upptækar. Einn var þó munurinn, miðstýrt vald var ekki til staðar á nýnumdu landi eins og í gömlu löndunum þar sem staðbundið vald var í höndum þinga, höfðingja og konunga. Sjá má af Íslendingasögunum að siðvenjur ættarsamfélaga réð á fyrstu áratugum landnámsins, hefndarskyldan og samstaða ættarinnar gengur þar skýrt í gegn.
Í þessu ástandi hafa helstu ættir gömlu landsnámsmanna komið sér saman um að koma á samræmdum lögum og réttarkerfi (þingum og dómum) sem og miðstýrðu valdskerfi með stofnun Alþingis í stað konungsvalds, „því menn sáu þörf þess að „ein lög giltu á öllu landinu“ segir í Íslendingabók, og komið yrði á samræmdu réttarkerfi í landinu.
Hver var Úlfljótur lögmaður?
Í Landnámu, segir svo í Melabók hinni yngri:
„Úlfljótur hét maður norrænn, systurson Þorleifs spaka. Hann kom út í Lóni og keypti land at Þórði Skeggja alt fyrir austan Jökulsá. Enn þá er hann var nær hálf sextugur að aldri, fór hann utan og var þar þrjá vetur með Þorleifi frænda sínum; þeir samanskrifuðu lög þau, er hann hafði út og voru kölluð Úlfljótslög. Enn er hann kom út, þá var sett alþingi, og höfðu þá allir ein lög hér á landi og voru þau nokkurn veg samin eftir Gulaþingslögum. …“
Ari er ekki margmáll um Úlfljót í upphafi Íslendingabókar hér að framan. Hann nefnir ekkert um ætt hans og ber Teit fóstra sinn fyrir orðunum um Úlfljót. Það er dálítið sérstakt því Ari var af sömu ætt og Úlfljótur, ætt Harðar-Kára. Ari, Úlfljótur og Þuríður Snorradóttir, sem mundi og sagði Ara margt, var einnig af þeirri ætt.
Úlfljótur er í sumum sögum sagður landnámsmaður á Austurlandi, að hann hafi numið land austur í Lóni og hafi búið í Bæ. Úlfljótur er sagður sonur Þóru dóttir Harðar-Kára, en afkomendur Harðar-Kára Áslákssonar frá eyjunni Jaðri í Noregi voru með ríkustu og voldugustu mönnum á þeim tíma í Noregi og miklir bandamenn Haraldar Hárfara. Í viðauka Melabókar hinnar yngri (Landnámsbókar) segir að hann hafi verið maður norrænn, frændi Þorleifs spaka, dóttursonur Harða-Kára og frændi Hrafna-Flóka. Í Íslendingabók segir Ari fróði hann vera „austrænan“ (norskan).
Hið rétta er að hann var ekki landnámsmaður, heldur kom út og keypti Úlfljótur þá landnám Þórðar skeggs (f. 840) sem hafði numið land á milli Jökulsár og Lónsheiðar og hafði búið í Bæ í tíu vetur áður en hann seldi og flutti sig í Leiruvog neðan Mosfellsheiði og bjó á Skeggjabrekku. Ætlað er að Úlfljótur hafi verið komin austur í Lón um árið 910, á fimmtugsaldri, fæddur um 865.
Miðað við hve mikilvægt hlutverk hans er í stofnun Þjóðveldisins, er lítið sagt um hann í Sagnaritunum, þar er einungis móður hans getið, Þóru Hörða-Káradóttir Áslákssonar, en ekki föður, sem er óvenjulegt um svo mikilvægan mann í Íslandssögunni. Ekki er rakið hvers vegna, né hvaðan Úlfljótur kemur til Íslands (um 910). Á þessum tíma var mikill straumur landnema til landsins sem hröktust frá Englandi, Skotlandi og Írlandi vegna sigra innfæddra á víkingum og hugsanlegt að hann hafi komið þaðan og hafi dvalið þar langdvölum, í ljósi þess að faðir Úlfljóts er ekki getið, vekur upp spurningar hver hann var. Úlfljótur hefur ekki átt arf til landa eða eigna til að snúa til til Noregs, þó af ríkri og voldugri ætt væri. Það að Úlfljótur hafi keypt landnám Þórðar skeggs Hrappssonar bendir til tengsla á milli þeirra, Þórður hafði dvalið á Englandi, enda kvonfang hans frá Englandi, Vilborg Ósvaldsdóttir, sögð dóttir Ósvalds helga Englakonungur og Úlfrúnar Játmundardóttir. Þeir Þórður skeggi og Úlfljótur hafa líklega verið í góðum tengslum og Úlfljótur hafi komið að ráði Þórðar með fólk og bústofn austur í Lón, en Þórður flutt sig inn í landnám Ingólfs Arnarssonar frænda síns.
Miðað við hve seint Úlfljótur kemur til Íslands (um 910) og þá hálffimmtugur og væntanlega lítt kunnugur öðrum landnámshöfðingjum, en fær áratug seinna það mikla hlutverk að sækja og setja lög fyrir landið, hlýtur hann að hafa notið virðingar og meðmæla áhrifamanna sem dugðu til samþykkis annarra mestu höfðingja landsins til verksins. En þá er að skoða hverjir tengjast Úlfljóti og hverjir gætu hafa ráðið því því að hann tók verkefnið að sér.
[1] Þórður skeggi var tengdafaðir Ketilbjörns gamla Ketilssonar, Í Landnámabók segir að Ketilbjörn hafi komið til landsins þegar land var víða byggt með sjó og lent skipi sínu, Elliða, í ósum þeirra áa sem síðan heita Elliðaár. Helga kona Ketilbjarnar var dóttir Þórðar skeggja, landnámsmanns á Skeggjastöðum í Mosfellssveit, og höfðu þau vetursetu hjá honum fyrsta veturinn.
Í Vatnshyrnu eru eftirfarandi brot úr Þórðar sögu hreða:
Þessi voru börn Hörða-Kára: Þorleifur hinn spaki, Ögmundur, Ölmóður hinn gamli, Þórður hreða, Þóra móðir Úlfljóts er lög hafði til Íslands.Ögmundur var faðir Þórólfs skjálgs, föður Erlings á Sóla.Ölmóður hinn gamli var faðir Áskels, föður Ásláks Fitjaskalla, föður Sveins bryggjufóts, föður Bergþórs bukks, föður Sveins.
…..Þórður hét maður son Hörða-Kára, mikill að virðingu. Hann var höfðingi yfir þeim héruðum er honum voru nálæg. Hann var hersir að nafnbót en jörlum var hann framar að mörgum hlutum. Hann hafði fengið göfugt kvonfang. Hann átti við húsfreyju sinni þrjá sonu og eina dóttur. Hét hinn elsti Steingrímur, annar Klyppur, þriðji Eyjólfur en dóttir Sigríður. Öll voru börn þeirra mannvænleg. Klyppur var þó fyrir þeim bræðrum. Allir voru þeir miklir menn og furðulega sterkir, vænir og stórmannlegir sem þeir áttu kyn til. Sigríður systir þeirra var allra kvenna vænust og ofláti mikill og skapstór. Hún var allra kvenna högust þeirra er þar óxu upp henni samtíða...Og sem þeir bræður voru nær fulltíða menn tók Þórður faðir þeirra sótt og andaðist og var útferð hans vegleg ger eftir fornum sið. Og er erfið var drukkið fæddi húsfreyja Þórðar sveinbarn, bæði mikið og frítt. Því var nafn gefið og vildi húsfreyja að Þórður héti eftir föður sínum, kveðst það hyggja að verða mundi mikilmenni ef í ætt brygði. Og er Þórður óx upp var hann mikill og sterkur, vænn og stórmannlegur, harðger, óvæginn við alla þá sem honum var lítt við en vinsæll við alþýðu. Hann var mildur af fé og blíður viðmælis, vinfastur. Hann var gleðimaður mikill og manna fimastur við alla leika. Syndur var hann hverjum manni betur og skáld gott.….Þóttust þeir bræður nú vita að þeir mundu eigi mega haldast við innanlands fyrir ríki Haralds konungs og Gunnhildar (eftir að Klyppur drap Sigurð konung og féll einnig, bróðir Haraldar konungs). Frændur þeirra og vinir fýstu þá að selja jarðir sínar til lausafjár og lögðu það til að Þórður skyldi leita til Íslands, sögðu þangað mart stórmenni komið og hafa landflótta orðið fyrir Noregskonungum. Þá svarar Þórður: „Ekki hafði eg ætlað að flýja óðul mín. En með því að margir göfgir menn hafa sér þetta látið nægja að byggja Ísland þá má vera að slíkt nokkuð liggi fyrir.“
Síðan bjóst Þórður til Íslandsferðar og með honum bræður hans, Steingrímur og Eyjólfur, og Sigríður systir hans. Þau höfðu of lausafjár. Hann hafði nítján menn á skipi með sér. Síðan lét hann í haf. Það var öndvert sumar. Þeir voru mánuð í hafi og komu við Vestmannaeyjar og sigldu svo vestur fyrir landið og svo norður fyrir Strandir og lögðu þar inn á flóann og nær hinu nyrðra landinu og sigldu inn í einn fjörð og tóku þar land nær veturnóttum. Skjótt komu menn til þeirra. Þeir spurðu hvað fjörður sá héti er þeir voru að komnir. Þeim var sagt að þeir voru komnir í Miðfjörð. Þeir lentu í Miðfjarðarósi. Þá var Miðfjörður albyggður.“
Sögumaður Þórðar sögu hreðu þekkir auðsjáanlega ættarsöguna vel og ekki er ólíklegt að Ari fróði skrifi þessa sögu eftir frænku sinni, Þuríði Snorradóttur goða sem líklega hafði hana frá ömmu sinni Guðrúnu Klyppsdóttur Þórðarsonar Hersis eldri. Þórður yngri og systkini flýja til Íslands með Guðrúnu dóttir Klyppsdóttir bróðurdóttir sinni undan hefnd Haraldar konungs, eftir að þeir bræður drápu Sigurð konung, bróðir Haraldar konungs.
Þórður varð auðugur af smíðum sínum og bjó á Miklabæ í Skagafirði og kvæntist Ólöfu Hrollaugsdóttur, Steingrímur og Eyjólfur bjuggju að Ósi Miðfirði, Sigríður fór til Noregs gift Ásbjirni „veisugalti“ Þorsteinssyni. Þórður gifti Guðrúnu Klyppsdóttur hersis bróðurdóttur sína Einari Þveræing Eyjólfssyni og voru þessi börn þeirra: Járnskeggi, Klyppur, Þorleifur og Áslákur, Halldóra, Hallfríður, Helga, Jórunn, Valgerður og Vigdís.
En það sérstæða í ætt Höfða-Kára er að móðir Úlfljóts, Þóra, systir Þórðar hreðu, Ögmundar, Ölmóðs og Þorleifs spaka, er sögð móðir Hákons Aðalsteinsfóstra. Í Haraldar sögu Hárfagra segir Snorri Sturluson svo frá um fæðingu Hákons:
„Þá er Haraldur konungur var nær sjöræðum gat hann son við konu þeirri er Þóra er nefnd Morsturstöng. Hún var æskuð úr Morstur. Hún átti góða frændur. Hún var í frændsemistölu við Hörða-Kára.
Þannig að í fljótu bragði virðist sem Úlfljótur sé hálfbróðir Hákonar Aðalsteinsfóstra Noregskonungs, en aldursmunarins vegna getur það ekki staðist. Árið 920 fer Úlfljótur líklega til Noregs að sækja lögin og þá sagður hálf sextugur og samkvæmt því hafa fæðst um 865, en Hákon er fæddur um 920 og tekur við konungstign 16 ára gamall 936-7. Móðir Úlfljóts getur varla verið fædd síðar en 850 og því of gömul til að eiga Hákon 920. Hér getur því aðeins verið um að ræða nöfnur og frænkur og sú yngri, Þóra Morsturstöng, kennd við eyna Morstur, en ekki eyna Jaðar eins og móðir Úlfljóts. Móðir Hákons var líklega afkomandi móðursystkina Úlfljóts. Engu að síður voru Hákon konungur og Úlfljótur náskyldir.
Þó Úlfljótur hafi kannski ekki verið í hópi helstu höfðingja landsins, hefur einhver vissa verið um lögþekkingu hans og ættartengsl hans við Þorleif hinn spaka, Hörða-Kárasonar, sem talinn var manna vitrastur og mestur lögspekingur í Noregi, sem hefur valdið því að honum var fengið þetta verkefni og sendur til Noregs til að kynna sér lög og reglur, því menn sáu þörf þess að „ein lög giltu á öllu landinu“. Hann dvaldi í Noregi í þrjá vetur og „samskrifaði“ lög í samráði við frænda sinn, Þorleif hinn spaka, sem svipaði mjög til norsku Gulaþingslaganna „hvar við skyldi bæta eða af taka“.
Hverjir stóðu að baki för Úlfljóts til Noregs?
Íslendingabók Ara er ekki löng en athyglisvert er að í öðrum kafla sem ber nafnið Landnámsmenn og lögsetning segir aðeins af fjórum landnámsmönnum og afkomendum þeirra
„Hrollaugur, sonur Rögnvalds jarls á Mæri, byggði austur á Síðu. Þaðan eru Síðumenn komnir. Ketilbjörn Ketilsson, maður norrænn, byggði suður að Mosfelli hinu efra. Þaðan eru Mosfellingar komnir. Auður, dóttir Ketils flatnefs, hersis norræns, byggði vestur í Breiðafirði. Þaðan eru Breiðfirðingar komnir. Helgi inn magri, norrænn, sonur Eyvindar Austmanns, byggði norður í Eyjafirði. Þaðan eru Eyfirðingar komnir“ og síðan við um Úlfljót og afkomendum hans Djúpdælum.
Er Ari að gefa í skyn að þessi fjórir höfðingjar hafi ráðið utanför Úlfljóts og lagasetningu? Um 910-20 þegar ákveðið var að koma á einum lögum í landinu eru ættir þessara landnámsmanna þær stærstu og áhrifamestu í landsfjórðungunum og virðast einnig vera það þegar fyrstu biskupar kristninnar eru valdir. Enda má segja að höfðingjar þessara ætta hafi verið með þeim fyrstu sem tóku skírn af Þangbrandi árin fyrir kristnitökuna.
Hrollaugur Rögnvaldsson 860-935 átti Goðorð Hrollaugsniðja í Sunnlendingafjórðungi við stofnun Alþingis 930,
Ketilbjörn Ketilsson 870-945, hafði Goðorð Mosfellinga og Haukdæla, Mosfelli Grímsnesi í Sunnlendingafjórðungi,
Afkomandi Auður Djúpúðgu, Þórður gellir Ólafsson Hvammi 900-965 hafði Hvammsverjagoðorð í Vestfirðingafjórðungi.
Afkomandi Helga “magra, Ingjaldur Helgason Þverá Eyjaf. 865- , hafði Esphælingagoðorð í Norðlendingafjórðungi.
Í ellefta kafla Íslandsbók sem ber heitið Biskupaættir eru þessir sömu landnámsmenn nefndir sem ættfeður biskupa:
Þetta er kyn biskupa Íslendinga og ættartala:
Ketilbjörn landnámsmaður, sá er byggði suður að Mosfelli hinu efra, var faðir Teits, föður Gissurar hins hvíta, föður Ísleifs, er fyrstur var biskup í Skálaholti, föður Gissurar biskups.
Hrollaugur landnámsmaður, er byggði austur á Síðu á Breiðabólstað, var faðir Össurar, föður Þórdísar, móður Halls á Síðu, föður Egils, föður Þorgerðar, móðir Jóns Ögmundssonar, er fyrstur var biskup að Hólum.
Auður landnámskona, er byggði vestur í Breiðafirði í Hvammi, var móðir Þorsteins hins rauða, föður Óleifs feilans, föður Þórðar gellis, föður Þórhildar rjúpu, móður Þórðar hesthöfða, föður Karlsefnis, föður Snorra, föður Hallfríðar, móður Þorláks, er nú er biskup í Skálaholti, næstur Gissuri.
Helgi inn magri landnámamaður, sá er byggði norður í Eyjafirði í Kristnesi, var faðir Helgu, móður Einars, föður Eyjólfs Valgerðarsonar, föður Goðmundar, föður Eyjólfs, föður Þorsteins, föður Ketils, er nú er biskup at Hólum, næstur Jóni Ögmundarsyni.
Þó þessir nefndu landnámsmenn séu aðeins fjórir sem Ari gefur í skyn að hafi ráðið lagasetningunni 930 af 36 goðum, voru þeir tengdir um allt land með venslum og má nefna að tveir þessara landnámsmanna ( Auður, Helgi) eru af ætt Bjarna Bunu Veðrar-Grímssonar. Hersi í Noregi og sá þriðji Ketilbjörn tengdur þeim.
Þórðar skeggi Hrappson (Bjarna Bunu), kom til landnáms að Leirvogi að ráði Ingólfs Arnarsonar frænda síns segir, annar staðar segir að Öndvegissúlur hans hafi fundist þar. En Ingólfur Arnarson var frændi Þórðar og kominn af Birni bunu í fjórða lið. Þórður kom þangað úr Lóni eftir 10 ár þar eystra, en það landnám seldi hann Úlfljóti. Það má segja að einkennileg sé sagan um að Öndvegissúlur Þórðar hafi fundist eftir tíu ár og það í miðju landnámi Ingólfs Arnarsonar og mitt á meðal mestu frændmenna hans. Þórður bjó svo að Skeggjabrekku á milli Leirvogsár og Úlfarsá. Hann átti Vilborgu Ósvaldsdóttur konungs og Úlfrúnar hinnar óbornu, dóttur Játvarðar Englakonungs. Þeirra börn voru Þuríður kona Eiríks Hróaldssonar á Hofi í Goðdölum, Helga kona Ketilbjörns Ketilssonar og Arndís kona Þorgríms „goða“ Helgasonar „bjólu“.
Í nágrenni Þórðar skeggja bjuggu þessir ættingjar hans og Ingólfs. Sannkallað ættarmót Bjarna Bunu Veðrar-Grímssonar. Hersi í Noregi:
Helgi bjóla Ketilsson bjó á Hofi Kjalarnesi. Helgi var sonur Ketils flatnefs Hersi í Noregi og Höfðingja Suðureyja við Skotastrendur, bróðir Hrapps faðir Þórðar Skeggs. Helgi Bjóla og Þórður Skeggi voru því bræðrasynir.
Ketill og Hrappur voru bræður Auðar djúpúðgu í Dölum, Björns austræna landnámsmanns sem bjó í Bjarnarhöfn. og Þórunnar hyrnu konu Helga magra Eyvindarsyni, helsta landnámsmanni í Eyjafirði.
Helgi bjóla fór til Íslands úr Suðureyjum mjög snemma á landnámsöld og var hinn fyrsta vetur undir þaki Ingólfs Arnarsonar í Reykjavík frænda síns. Svo nam hann land á Kjalarnesi með ráði Ingólfs og bjó þar síðan. Hann hafði verið skírður en hefur vísast verið blendinn í trúnni; í Kjalnesinga sögu er honum svo lýst að hann hafi verið „nýtmenni mikið í fornum sið, blótmaður lítill, spakur ok hægur við alla“ og þar er kona hans sögð hafa verið Þórný dóttir Ingólfs Arnarsonar. Synir hans voru Víga-Hrappur, Eilífur, Arngrímur, Kollsveinn og Þorgrímur „goði, en kona hans, Arndís var dóttir Þórðar Skeggs. Jón Ögmundsson biskup var niðji Kollsveins.
Örlygur gamli Hrappsson, bróðir Þórðar Skeggs bjó á Esjubergi. „Örlygur hét son Hrapps Bjarnasonar bunu; hann var að fóstri með Patreki biskupi hinum helga í Suðureyjum (Federach mac Cormaic, sem var ábóti Iona 865-880). „Hann fýstist að fara til Íslands og bað að biskup sæi um með honum. Biskup fékk honum kirkjuvið og bað hann hafa með sér og plenárium járnklukku og gullpenning og mold vígða, að hann skyldi leggja undir hornstafi og hafa það fyrir vígslu, og skyldi hann helga Kolumkilla“. Hann byggði undir Esjubergi að ráði Helga bjólu frænda síns og nam land milli Mógilsár og Ósvífurslækjar; hann gerði kirkju að Esjubergi, sem honum var boðið“ (Hauksbók Landnámu).
Ásbjörn Össurarson, sonur Össurar (sumstaðar sagður Arnarson en annarstaðar Helgason Bjarnason Bunu, sem er líklega rétt) hálfbróður Ingólfs Arnarsonar og þar með frændi Þórðar skeggja, fékk landið þar sem síðar varð Bessastaðahreppur, Garðbær og Hafnarfjörður.
Ketilbjörn Ketilsson var landnámsmaður sem kom til Íslands frá Noregi á skipi sem hét Elliði. Samkvæmt Sturlungu var hann frá Naumudal, sonur Æsu, systur Hákonar Grjótgarðssonar Hlaðajarls. Hann er bjó á Mosfelli í Grímsnesi, forfaðir Mosfellinga og Haukdæla. Í Landnámabók segir að Ketilbjörn hafi komið til landsins þegar land var víða byggt og lent skipi sínu, Elliða, í ósum þeirra áa sem síðan heita Elliðaár. Helga kona Ketilbjarnar var dóttir Þórðar skeggja, landnámsmanns, og höfðu þau vetursetu hjá honum fyrsta veturinn.
Ketilbjörn og Helga voru mjög kynsæl og frá þeim eru komnir Mosfellingar og Haukdælir, á meðal afkomenda þeirra voru fyrstu menntamenn Íslendinga sem sögur fara af. Teitur sonur þeirra byggði fyrstur bæ í Skálholti. Hann var faðir Gissurar hvíta. Tveir tengdasynir þeirra fengu land hjá þeim, þeir Ásgeir Úlfsson, sem fékk Hlíðarlönd og bjó í Hlíð og Eilífur auðgi Önundarson, sem fékk Höfðalönd og bjó í Höfða.
Hallur goðlauss Helgason Ormsson bjó í Múla á milli Mógilsár og Leirvogsár af ráði Ingólfs. Sonur hans Helgi, var giftur Þuríði Ketilbjarnadóttur frá Mosfelli. Systir Halls samfeðra, Hildur, sem átti Þorbjörn hin gaulverska í Gaulverjabæ, var hálfsystir Þórðar skeggs sammæðra.
Það er athyglisvert að allt þetta fólk ættartengt Þórði skeggja, kom úr norrænu byggðum Bretlands og Írlands og var líklega allt kristið, nema Hallur.
Þorsteinn Ingólfsson, ein áhrifamesti landnámsmaðurinn, sem þegar hafði stofnað Kjalarnesþing til að halda uppi lögum og reglum í landnámi föður síns, og sem eflaust byggði á Gulaþingslögunum gömlu, hefur verið í hópi þeirra sem tóku þá ákvörðun að setja einn lög fyrir Ísland og staðið að för Úlfljóts til Noregs í þeim tilgangi.
Fyrir utan þennan frændgarð var annar í Breiðafirði, því frændsemi var með Hörða-Kára og Þórólfi Mostrarskegg Örnólssyni goða í Helgafelli sem var á svipuðum aldri og Úlfljótur og enn annar frændgarður Úlfljóts, sem segir frá í Þórðar sögu Hreðu.
En eftir stendur spurningin, af hverju Úlfljótur, bóndi austur í Lóni var falið þetta verkefni ásamt Grími Geitskor fósturbróðir sínum? Hver vissi að hann var frændi Þorleifs spaka, lögfróðasta mann í Noregi og vissu um lögvísi Úlfljóts sjálfs (kallaður lögmaður víða í ritum) og kynnti hann öðrum höfðingjum? Að öllum líkindum var það Þórður Skeggi, með þau miklu ættartengsl við helstu stórættir landnámsmanna sem rakin eru hér að ofan. Þau sýnast náin tengslin milli Þórðar Skeggs og Úlfljóts.
Önnur áleitin spurning er af hverju Ari fróðir nefnir ekki föður Úlfljóts? Hann þekkti vel til ættar Úlfljóts, því Ari var sjálfur af ætt Höfða-Kára, í fjórða lið frá Guðrúnu Klyppursdóttir Þórðarsonar hreðu og Þuríður Snorradóttir einn helsti heimildarmaður Ara og frænka var í annan lið frá Guðrúnu. Er hugsanlegt að Þórður Skeggi hafi verið faðir Úlfljóts? Var það ástæðan fyrir því að Úlfljótur tekur við landnámi Þórðar í Lóni, sem flytur sig í mun minna landnám í Mosfellssveit, og Úlfljóti fengið þetta mikla hlutverk vegna ættartengsla? Svarið fæst líklega aldrei.
Hlutverk Gríms Geitskorar
Í Íslendingabók Ara fróða segir um fóstbróðir Úlfljóts: „En svo er sagt, at Grímur geitskor væri fóstbróðir hans, sá er kannaði Ísland allt að ráði hans, áður alþingi væri átt. En honum fékk hver maður penning til á landi hér, en hann gaf fé það síðan til hofa.“ Grímur geitskör kemur ekki fyrir annarstaðar í fornsögunum, hvorki fyrr né síðar, en hér er honum falið mikið ábyrgðarverk, að fara um landið og kanna að ráði Úlfljóts, væntanlegar undirtektir fyrir lögunum og hugsanlega fleira. Eina skynsamlega ástæðan fyrir slíkri för sem tók væntanlega ekki minna en tvö til þrjú sumur, jafnvel þó siglt hafi verið á milli svæða, var að heimsækja einstök svæði, kalla saman til þings alla frjálsa menn þar, til að kynna hugmyndina um lögin, skipulag og stjórn svæða, um héraðsþing og stofnun Alþingis. Alveg er víst að einskonar skráning á bæjum/bændum hefur átt sér stað á landinu í slíkri yfirferð. Hvort sem þetta hafi gerst fyrir eða eftir útkomu Úlfljóts með lögin segir ekki, en líklegt er að það hafi gerst meðan Úlfljótur var í Noregi og hugmyndir manna um stjórnskipan hafi verið nokkuð mótaðar áður en Úlfljótur fór út til Noregs og einnig hugmyndir hvað ætti að vera í lögunum, einfaldlega vegna þeirra nauðsynjar sem landshættir og ágreiningur í nýnumdu landi kröfðust.
Sigurður Norðdal telur hins vegar að Grímur hafi farið með Úlfljóti til Noregs og farið um landið eftir að þeir komu með lögin, þá hafi hann verið þeim kunnugur og talað fyrir þeim.[2] Fróðir landnámsmenn um lagavenjur gömlu landanna gátu áttað sig á hvers var þörf og því hafði Úlfljótur hugmyndir um hvað þyrfti til „hvar við skyldi bæta eða af taka“ miðað við aðstæður á Íslandi. Talið er að Úlfljótur hafi komið út með lögin á tímabilinu um 923-7, annars eru heimildir um það mjög óljósar en Sigurður Nordal taldi að Úlfljótur hefði komið heim með lögin um árið 921 [3]
En hvað lá á baki setningunni um Grím Geitskör „En honum fekk hverr maðr penning til á landi hér, en hann gaf fé þat síðan til hofa“? Þetta er athyglisverð setning, í henni fellst að hann hafi hitt alla bændur landsins og þeir fengið honum fjármuni, en til hvers?
Með „penning“ var átt við ígildi silfurs en hversu mikið var það? Snorri Sturluson segir frá því í Heimskringlu að Eyvindur Skáldaspillir hafi ort drápu um alla Íslendinga (bændur) um 965 og „en þeir launuðu svo að hver bóndi gaf honum skattpening, sá stóð 3 penninga silfurs“. Samkvæmt þessu var vissa um hverjir voru bændur í landinu 965. Að öðrum kosti gat Eyvindur skáldaspillir ekki ort vísu um hvern þeirra, og þar hlaut að vera umfangsmikið verk að innheimta 3 penninga frá hverjum og einum. Þetta var þó hægt, ef allir goðar vissu nöfn bænda sem greiddu þeim þingfaragjald á Alþingi árlega, sem er ekki ólíklegt að hver þeirra hafi þurft að hafa (skráðar) slíkar upplýsingar fyrir sig. Að baki hverjum goða voru á bilinu 100-160 þingfaragjaldskyldir bændur. Þessar upplýsingar hafi legið fyrir á hverju ári og Eyvindur skáldaspillir, sem var norskur, hafi fengið slíka skrá, Að ári hafi Eyvindur lokið verkinu og goðar verið búnir að innheimta 3 penninga hjá hverjum og einum þá. Þrjú til fjögur þúsund vísur komu ekki munnlega frá Noregi, en ristar á tré með rúnum var mögulegt og þannig gat hver bóndi fengið sína vísu. Með öðrum hætti er hæpið að þetta hafi getað gerst.
Í IV. kafla í grein Björn Magnússon Olsen „ Um skattbændatal 1311 . og Manntal á Íslandi fram að þeim tíma“,(á bls. 359-383) reiknar hann út frá þyngd silfursins í þessum „3 penningum“ að bændur hafi verið um 3500-4000 talsins árið 965. Samkvæmt því ætti Grímur Geitskór að hafa fengið 1/3 miðað við að hann hafi fengið 1 „penning“ hjá um 3000-4000 bændum, það jafngildir um 38 mörkum silfurs , sem hann gaf til hofa.
Má ætla að þetta gjald hafi Grímur geitskor innheimt til að byggja upp þrjú höfuðhof í þingi hverju í samræmi við þá stjórnskipan sem segir í Úlfljótslögum að. „Hver skyldi og gjalda toll til hofs..„, og að þrír höfuðgoðar skuli vera í hverju þingi og þannig var strax tryggt að hvert höfuðhof yrði í eigu þeirra allra en ekki goðanna sjálfra, goðarnir höfðu skyldu samkvæmt lögunum að „Þar voru menn valdir til að varðveita hofin að hyggindi og réttlæti.“ Í Hauksbók segir að menn hafi „ verið valdir til geymslu hofanna af viti og réttlæti“. Samkvæmt lögunum átti að vera „Baugur, tvíeyringur eða meiri, skyldi liggja í hverju höfuðhofi á stalli.“ Þetta fé hefur dugað vel til að kosta hofin og eiðsbauga þeirra, auk farareyris fyrir þingfulltrúa á Alþingi í fyrsta sinn. Af þessu má sjá að augljóst er að bændatal hefur farið fram í aðdraganda Úlfljótslaga og dæmið um Eyvind skáldaspillir styrkir það því hafi verið viðhaldið árlega og goðar hafi þurft að viðhalda þeirri skráningu árlega fyrir hvert Alþingi vegna þingfaragjalda.
Á Þingvöllum kom Alþingi saman í fyrsta sinn sumarið 930 og samþykkti Úlfljótslög, fyrstu lög íslenska þjóðveldisins og Úlfljótur er sagður fyrsti lögsögumaður Íslendinga og líklega haft það verk að segja (eða lesa) þau upp við stofnun Alþingis. Úlfljótur er talinn fyrsti lögsögumaðurinn en þegar Alþingi var formlega stofnað á Þingvöllum var Hrafn Hængsson kjörinn lögsögumaður, hvort sem Úlfljótur hefur þá verið látinn eða talið sig hafa lokið verki sínu. Hin nýju lög hlutu að hafa verið að fyrirmynd venjuréttar úr gömlu samfélögunum sem landnámsmenn komu úr og auk stjórnskipunar-fyrirkomulags þjóðveldisins, án miðstýrðs miðstjórnarvalds konungs, hlaut að vera ein mikilvægasta forsenda þessara nýju laga.
[2] Sigurður Norðdal. Vaka 3 árg. 1929 í grein “Setnng Alþingis”.
[3] Sigurður Norðdal. Vaka 3 árg. 1929 í grein “Setnng Alþingis”.
Endurskoðun Gulaþingslaga
Hákon góði Haraldsson Noregskonungur, einnig nefndur Hákon Aðalsteinsfóstri kemur hér við sögu eins og fyrr er nefnt, hann var fæddur um 920, en tók konungdóm um 935 ungur að árum eftir Eiríki „Blóðöxi“ hálfbróðir sínum, og var konungur í 27 ár, dáinn 961. Haraldur Hárfagri faðir hans átti sjötugur þennan yngsta son sinn með hjákonu sinni Þóru Morsturstöng árið 920, en hún var sonardóttir Hörða-Kára. Snorri segir í Haraldar sögu Hárfara frá fæðingu Hákons.[4]
Samtíma réði mest ríkjum í Englandi, Aðalsteins konungur Mercíu í Englandi. (Athelstan eða Æthelstan, (893/4–27 October 939)[5], kallaður hin mikilfenglegi og sigursæli, og er nefndur fyrsti konungur Englands. Aðalsteinn konungur færði veldi sitt út fyrir Mercíu og sameinaði nokkur smærri konungsríki og var klókur stjórnandi, gerði samninga við suma víkingahópa gegn öðrum (dönskum) til landvinninga. Silfur Egils Skallagrímssonar var greiðsla Aðalsteins fyrir þátttöku Egils í frægum bardaga Aðalsteins við Skota.
Snorri segir á dramatískan hátt frá viðskiptum Aðalsteins Englakonungs og Haraldar, er hann lét yngsta son sinn í hendur Aðalsteini í Haraldar sögu Hárfagra, 40 og 41 kafla;
40. Orðsending Aðalsteins konungs. Aðalsteinn hét þá konungur í Englandi er þá hafði nýtekið við konungdómi. Hann var kallaður hinn sigursæli og hinn trúfasti.Hann sendi menn til Noregs á fund Haralds konungs með þess konar sending að sendimaður gekk fyrir konung. Hann selur konungi sverð gullbúið með hjöltum og meðalkafla og öll umgerð var búin með gulli og silfri og sett dýrlegum gimsteinum.Hélt sendimaðurinn sverðshjöltunum til konungsins og mælti: „Hér er sverð er Aðalsteinn konungur mælti að þú skyldir við taka.“
Tók konungur meðalkaflann og þegar mælti sendimaðurinn: „Nú tókstu svo sem vor konungur vildi og nú skaltu vera þegn hans er þú tókst við sverði hans.“
Haraldur konungur skildi nú að þetta var með spotti gert en hann vildi einskis manns þegn vera. En þó minntist hann þess sem hans háttur var að hvert sinn er skjót æði eða reiði hljóp á hann, að hann stillti sig fyrst og lét svo renna af sér reiðina og leit á sakar óreiður. Nú gerir hann enn svo og bar þetta fyrir vini sína og finna þeir allir saman hér ráð til, það hið fyrsta að láta sendimenn heim fara óspillta.
41. Ferð Hauks til Englands. Annað sumar eftir sendi Haraldur konungur skip vestur til Englands og fékk til stýrimann Hauk hábrók. Hann var kappi mikill og hinn kærsti konungi. Hann fékk í hönd honum Hákon son sinn.Haukur fór þá vestur til Englands á fund Aðalsteins konungs og fann hann í Lundúnum. Þar var þá boð fyrir og veisla virðileg. Haukur segir sínum mönnum þá er þeir koma að höllinni hvernug þeir skulu hátta inngöngunni, segir að sá skal síðast út ganga er fyrstur gengur inn og allir standa jafnfram fyrir borðinu og hver þeirra hafa sverð á vinstri hlið og festa svo yfirhöfnina að eigi sjái sverðið. Síðan ganga þeir inn í höllina. Þeir voru þrír tigir manna. Gekk Haukur fyrir konung og kvaddi hann. Konungur biður hann velkominn. Þá tók Haukur sveininn Hákon og setur á kné Aðalsteini konungi. Konungur sér á sveininn og spyr Hauk hví hann fer svo.
Haukur svarar: „Haraldur konungur bað þig fóstra honum ambáttarbarn.“Konungur varð reiður mjög og greip til sverðs er var hjá honum og brá svo sem hann vildi drepa sveininn.„Knésett hefir þú hann nú,“ segir Haukur. „Nú máttu myrða hann ef þú vilt en ekki muntu með því eyða öllum sonum Haralds konungs.“
Gekk Haukur síðan út og allir hans menn og fara leið sína til skips og halda í haf er þeir eru að því búnir og komu aftur til Noregs á fund Haralds konungs og líkaði honum nú vel því að það er mál manna að sá væri ótignari er öðrum fóstraði barn.
Í þvílíkum viðskiptum konunga fannst það að hvor þeirra vildi vera meiri en annar og varð ekki misdeili tignar þeirra að heldur fyrir þessar sakir. Hvortveggi var yfirkonungur síns ríkis til dauðadags.
[4]„Þá er Haraldur konungur var nær sjöræðum gat hann son við konu þeirri er Þóra er nefnd Morsturstöng. Hún var æskuð úr Morstur. Hún átti góða frændur. Hún var í frændsemistölu við Hörða-Kára. Hún var kvinna vænst og hin fríðasta. Hún var kölluð konungsambátt. Voru þá margir þeir konungi lýðskyldir er vel voru ættbornir, bæði karlar og konur. Sá var siður um göfugra manna börn að vanda menn mjög til að ausa vatni eða gefa nafn. En er að þeirri stefnu kom er Þóru var von að hún mundi barn ala þá vildi hún fara á fund Haralds konungs. Hann var þá norður á Sæheimi en hún var í Morstur. Hún fór þá norður á skipi Sigurðar jarls. Þau lágu um nóttina við land. Þar ól Þóra barn uppi á hellunni við bryggjusporð. Það var sveinbarn. Sigurður jarl jós sveininn vatni og kallaði Hákon eftir föður sínum Hákoni Hlaðajarli. Sá sveinn var snemma fríður og mikill vexti og mjög líkur föður sínum. Haraldur konungur lét sveininn fylgja móður sinni og voru þau að konungsbúum meðan sveinninn var ungur.“
[5] https://simple.wikipedia.org/wiki/Athelstan
Þar segir einnig; „ Aðalsteinn lét skíra Hákon og kenna rétta trú og góða siðu og alls konar kurteisi. Aðalsteinn konungur unni honum svo mikið, meira en öllum frændum sínum, og út í frá unni honum hver maður er hann kunni“.
Sagt var um Hákon ungan að hann væri „vitur og orðsnjall og vel kristinn, maður stórvitur og lagði mikinn hug á lagasetningu.„ Þegar Hákon spurði lát föður síns14 ára gamall bjóst hann þá til ferðar til Noregs. Fékk Aðalsteinn konungur honum lið og góðan skipakost og bjó för hans allveglega og kom hann um haustið til Noregs. Þá spurði hann fall bræðra sinna og það að Eiríkur konungur var þá í Víkinni. Sigldi þá Hákon norður til Þrándheims og fór á fund Sigurðar Hlaðajarls, (guðfaðir síns), er allra spekinga var mestur í Noregi og fékk þar góðar viðtökur og bundu þeir lag sitt saman.“ Næstu misseri náði Hákon hylli flestra höfðingja með boði um skattalækkanir og Eiríkur bróðir hans flúði til til Orkneyja með lið sitt.
Sérkennileg tenging við lagasmíði Úlfljóts og Þorleifs „spaka“, er að um það bil 10 árum eftir samningu Úlfljótslaga tekur Hákon Haraldsson Aðalsteinsfóstri við konungstign í Noregi um 935, einungis 15 ára gamall og setur fljótlega Gulaþingslög einnig með ráðum Þorleifs „spaka“.[6]. Talið er að Úlfljótur komi með lögin heim um 925 og heimildir um endursamningu Gulaþingslaga sem Hákons konungur hafði látið gera, einnig að ráði Þorleifs „spaka“ hafi verið um 935-40.
Sá Þorleifur „spaki“ lögspekingur (f. um 850) sem kemur að samningu þessara tveggja laga getur tæpleg verið einn og sami maðurinn[7]. Móðurbróðir Úlfljóts, eins og segir í sögunum, hefur verið nærri sjötugu þegar hann vinnur með Úlfljóti um 920 og 15-20 árum síðar vinnur hann með Hákoni frænda sínum, syni Þóru Mostrastöng, að endurbótum á Gulaþingslögum og þá orðin hálf níræður hið minnsta, þó það sé ekki óhugsandi. Hér koma saman þrír frændur að lagssmíð fyrir lönd sín á svipuðum tíma og líklega í sama anda. Um innihald þeirra laga er lítið vitað um, en auðsjáanlega er talinn þörf á því að bæta í eldri siðalög og reglur skýrari stjórnskipan hvað Ísland varðar, og líklegt að Hákon hafi talið þörf á lagabótum í Noregi. Mjög líklegt er að íslensku og norsku lögin hafi verið svipuð að gerð, og jafnvel hafi flotið þar með ensk áhrif sem síðar verður vikið að.
[6] „Hann (Hákon) var maður stórvitur og lagði mikinn hug á lagasetning. Hann setti Gulaþingslög með ráði Þorleifs spaka og hann setti Frostaþingslög með ráði Sigurðar jarls og annarra Þrænda þeirra er vitrastir voru. En Heiðsævislög hafði sett Hálfdan svarti sem fyrr er ritað“ (HÁKONAR SAGA AÐALSTEINSFÓSTRA)
[7] Sjá grein Einars Arnórssonar “Úlfljótur” í Skírni 1929 1.tölubl.
Hver voru lögin?
Ljóst er að Úlfljótsslög eru gerð eftir Gulaþingslögum eldri, endurskoðuð Gulaþingslög Hákons gætu hafa haft svip af Úlfljótslögum enda bæði gerð að ráði sama manns, Þorleifs „spaka“ og bæði sögð byggð á grunni eldri Gulaþingslaga. Einnig má gera ráð fyrir að þekking á enskum lögum og ákvæði þaðan komi fyrir í báðum lögunum vegna hugsanlegra veru Úlfljóts á Bretlandseyjum og uppeldis Hákonar þar og enskra ráðgjafa hans sem vitað er að komu með honum til Noregs. En ljóst er að fyrir hendi voru forn lög og venjur eins og hjá öllum germönskum þjóðum[8], Gulaþingslög hafa haft ákvæði um erfðamál, sem Egill Skallagrímsson hefur vitað hver væru þegar hann leitar réttar síns fyrir Gulaþingi, hugsanlega svipað eins og er í Erfðaþætti og Baugatali Grágásar sem örugglega voru hluti Úlfljótslaga. Um innihald Úlfljótslaga segir m.a. í Þorsteins þætti Uxafóts:
„Það var upphaf hinna heiðnu laga að menn skyldu eigi hafa höfuðskip í haf. En ef menn hefðu þá skyldu þeir af taka höfuð áður þeir kæmu í landsýn og sigla eigi að landi með gapandi höfðum né gínandi trjónu svo að landvættir fældust við.“
–Þetta er ekki hægt að skilja á annan veg en að skip sem komi af hafi að ströndum landsins skulu ekki sýna á sér þau tákn sem notuð voru í árásar leiðöngrum. Landvættir voru ekki aðeins táknrænir verndarandar heldur landslýður sjálfur.
„Baugur, tvíeyringur eða meiri, skyldi liggja í hverju höfuðhofi á stalli. Þann baug skyldi hver goði hafa á hendi sér til lögþinga þeirra allra er hann skyldi sjálfur heyja og rjóða hann þar í róðru blótnauts þess er hann blótaði þar sjálfur.“
-Hér er tilvísun í höfuðhof og lögþinga innan fjórðunga, og Eiðhringsins sem goði þurfti að hafa á hendi sér á lögþingum sem hann boðaði til að menn sverðu eiða. Það felur einnig í sér að hof og þing voru ekki á sama stað, enda þrjú höfuðhof í hverri þingsókn.
„Hver sá maður er þar þurfti lögskil af hendi að leysa að dómi skyldi áður eið vinna að þeim baugi og nefna sér votta tvo eða fleiri.
„Ykkur nefni eg í það vætti,“ skyldi hann segja, „að eg vinn eið að “ baugi, lögeið. Hjálpi mér svo nú Freyr og Njörður og hinn almáttki ás, sem eg mun svo sök þessa sækja eða verja eða vitni bera eða kviðu eða dóma dæma sem eg veit réttast og sannast og helst að lögum, og öll lögmæt skil af hendi leysa, þau er undir mig koma, meðan eg er á þessu þingi.“
-Skýrar getur það ekki verið að hver sem átti aðild að úrlausnarmáli á þingi þurfti að sverja eið við eiðbauginn og þurfti að nefna tvo votta að þeim eiði.
„Þá var landinu skipt í fjórðunga og skyldu vera þrjú þing í fjórðungi hverjum en þrjú höfuðhof í þingsókn hverri. Þar voru menn vandaðir til að varðveita hofin að hyggindi og réttlæti. Þeir skyldu dómnefnur eiga á þingum og stýra sakferli. Því voru þeir goðar kallaðir. Hver skyldi og gjalda toll til hofs svo sem nú er kirkjutíund.“
[8] Upphaf allsherjarríkis á Íslandi og stjórnarskipunar þess. Konrad Maurer. Bls. 1
-Upphaf setningarinnar er útskýring á stjórnskipulagsþáttum í lögunum og er allskýrt að landinu var skipt í fjórðunga og þrjú þing skyldu vera þar og þrjú höfuðhof í hverri þinghá, ella hefði lagasetningin verið máttlaus ef stjórnskipunarþáttinn vantaði.[9] Þar á eftir er vikið beint að skyldum þeirra sem voru valdir til að gæta hofa, tilnefna í dóma og bera ábyrgð á framkvæmd úrskurðar dóms. Þess vegna fengur þeir heitið goðar, hlutverk sem konungar og höfðingjar í öðrum löndum höfðu. Einnig var skylda frjálsra bænda til að greiða fyrir viðhald hofa og þinga þar skýr eins og í öðrum löndum, sem síðar varð þingfarargjald auk kirkjutíundar árið 1096. Lög og reglum voru fengin bændum á hverju svæði, í hreppi eða héraði til friðarsambúðar í landinu.
Niðurstaðan varð samþykkt Úlfljótslaga 930 og stofnun Alþingis. En hvernig tóku lögin á þessu nema með ítarlegri reglum en fyrir voru. Flóknari dálkar um einstök efnisatriði hljóta að hafa verið í lögunum í ætt við regludálka Grágásar.
Lög landnámsmannanna voru að mestu hinn forni venjuréttur gamla germönsku/norrænu reglna, en nýtt stjórnskipulag.
„Ákvæði lögsögumanns- eða lögréttuþáttar Grágásar, lagaskrár þjóðveldisins, bera „óvéfengjanleg vætti um þá hugmynd að gömul og góð lög séu undirstaða þjóðfélagsins“[10]
„Ákvæðin um níðgjöldin, réttinn og fjörbauginn hljóta að hafa staðið í Úlfljótslögum frá upphafi. Meira að segja getur nokkur efi á því leikið að Baugatal í heild sinni sé, að nokkrum smágreinum undanskyldum, til vor komið nokkurn vegin óbreitt allan leið ofan úr Úlfljótslögum.[11]
[9] Þess má geta að fjögur lögþing Gulaþings, Frostaþings, Eiðsivaþings og Borgarþings, hvert fyrir sinn hluta Noregs
[11] Björn Magnússon Olsen. Um skattbændatal 1311 . og Manntal á Íslandi fram að þeim tíma“ bls.371.
Páll Briem segir í grein, “ Nokkur orð um stjórnarskipun Íslands í fornöld“:
„Er nú að minnast á hverja þýðingu Vilhjálmur Finsen telur að Úlfljótslög hafi haft og hvernig stjórnarskipun landsins hafi orðið með þeim.
Svo er sagt, að Úlfljótur hafi verið í Noregi 3 vetur og hafi hann þá samið lög sín með ráði Þorleifs hins spaka Hörðakárasonar, móðurbróður síns; segir Ari fróði að lögin hafi verið „flest sett að því sem þá voru Gulaþingslög eða ráð Þorleifs hins spaka Hörða-Kárasonar voru til, hvar við skyldi auka eða af nema eða annan veg setja.“ [1]
Þar sem Úlfljótur var 3 vetur að undirbúa lögin og semja þau en hafði þó fyrir sér Gulaþingslög hlýtur hann að hafa starfað allmikið og að minnsta kosti er þessi undirbúningur meiri en menn vita til að gjörður hafi verið til síðari laga. Það sem nauðsynlega þurfti að fá lög um var skipun á löggjafarvaldinu og dómsvaldinu og að lögleiða réttarfarslög. Úr þessari þörf hefur verið bætt með Úlfljótslögum. En það sem hér varð að fara eftir er þetta þrennt: Gulaþingslög, ástand landsins og hugsunarháttur manna og reynsla manna að því er snerti Kjalarnesþing og Þórsnesþing.
Á Gulaþingi vita menn að var 36 manna lögrétta er dæmdi mál manna. Eftir því sem segir í Egils sögu Skallagrímssonar voru nefndir 36 menn í dóminn, 12 úr Firðafylki, 12 úr Sygnafylki og 12 úr Hörðafylki.[2] Það er og álitið nú að í Noregi hafi verið lögmaður. Þetta tvennt hafa menn tekið upp á alþingi, 36 manna lögréttu og lögsögumann en það verður að athuga á hvern hátt það hefur orðið.
Það sem næst var fyrir hendi var að setja alþingi fyrir allt landið að sínu leyti eins og Gulaþing var fyrir 3 fylki. Ari fróði segir að alþingi hafi verið sett „að ráði Úlfljóts og allra landsmanna“.[3] Þetta bendir til að bændur hafi mjög fjölmennt til hins fyrsta þings á Þingvöllum og það sýnir einnig að bændur hafi allir haft atkvæði um hvernig skipulagið á stjórn landsins skyldi vera. Þetta er og samkvæmt því er í fornöld átti sér stað í Noregi. Dómar lögréttunnar þurftu til þess að ná fullu gildi að vera samþykktir af þingmönnum. Eftir Gulaþingslögum hafa menn ákveðið að hafa 36 manna lögréttu. Á Gulaþingi nefndu 3 höfðingjar, einn úr hverju fylki, menn í lögréttuna, en hér á landi gat ekki verið að tala um slíkt; hér voru afarmargir höfðingjar á landinu og takmörkin milli manna svo lítil að það hefur vafalaust verið mjög erfitt að segja hverjir skyldu teljast höfðingjar og hverjir ekki og því er eðlilegast að ætla að allur þingheimurinn hafi átt atkvæði um það hverjir skyldu eiga sæti í lögréttunni og að fram hafi farið einhvers konar kosning á lögréttumönnum.
Menn verða að ætla að þingheimurinn hafi á fyrsta alþingi 930 kosið þá menn er skyldu sitja í lögréttu og með því tekið sér höfðingja er skyldu hafa mest völd í löggjafarmálum og dómsmálum.
Að einhvers konar kosning hafi átt sér stað styrkist við það sem sagt er í Hauksbók, Melabók hinni yngri, og þætti Þorsteins uxafóts, þar sem talað er um Ulfljótslög.[4] Þar segir um goðana að þeir væru valdir eða vandaðir til að geyma hinna þriggja höfuðhofa í þingi hverju að viti og réttlæti og þeir skyldu nefna dóma á þingum og stýra sakferli og hafi því verið kallaðir goðar. Það er ekki hægt að mótmæla því að menn hafi verið upphaflega kosnir í lögréttuna af því að goðorðin hafi frá upphafi verið í höndum þeirra manna er voru höfðingjar í héruðum því að það var eðlilegt að þeir hafi einmitt í upphafi náð kosningu til lögréttunnar er voru göfugastir og stórættaðastir.[5]“
[1] Íslendingabók, kap. 2, sjá og Íslendingasögur, I 257 flg. 334. Þórðar saga hrepu (útg. Guðbr. Vigfússonar), kap. 1. Flateyjarbók, I. 249.
[5] Þegar fimmtardómslögin voru sett, er sagt í Njálu kap. 97, að Njáll hafi sagt: „Vér skulum og hafa þá lögréttuskipun að þeir er sitja á miðjum pöllum skulu réttir að ráða fyrir lofum og lögum og skal þá velja til þess er vitrastir eru og best að sér“. Þetta getur ekki verið rétt; það á hér alls ekki við. En það gæti hugsast að menn hefðu haft einhverjar sögusagnir um skipun lögréttunnar en heimfært þær til Njáls, í stað þess að þær í rauninni hafi átt við skipun lögréttunnar er alþingi var sett.
… „Það sem nauðsynlega þurfti að fá í landinu þegar Úlfljótslög voru sett var löggjafarvald er setti lög í landinu og dómþing, þar sem menn gætu fengið mál sín dæmd. Úr þessari þörf var bætt þegar alþingi var sett og vorþingin. Hér var um það að ræða er ekki var áður til í landinu. Hér var ekkert vald eða réttindi af öðrum að taka og því gat skipulagið orðið svo reglulegt eins og miðað væri niður eftir mælisnúru. Goðum þeim er sæti fengu í lögréttunni var fengið í hendur löggjafarvaldið og vald til að stýra hinum lögskipuðu dómþingum og nefna menn í dóma. En með þessu var þeim ekki fengið í hendur neitt verulegt framkvæmdarvald. Menn skyldu ætla að goðarnir hefðu smám saman getað aukið vald sitt með lagabreytingum og þeir hefðu síðar á tímum, einkum eftir að sumir höfðingjar náðu undir sig fleiri en einu goðorði, náð meiri völdum undir sig. En það er langt frá aðsvo hafi orðið. Eftir Grágás hefur goðinn mjög lítið framkvæmdarvald eða vald til héraðsstjórnar. Þannig sést ekki að þeir hafi að lögum haft vald til að hafa umsjón með útlendingum eða verslun þeirra og ekki var þeim falið á hendur að leggja verðlag á útlendan varning. Eftir Grágás var landinu skipt í héraðstakmörk sem ekki voru bundin við fjórðunga eða þing. Þannig var landinu skipt í 4 héraðstakmörk frá Langanesi suður um landið vestur að Reykjanesi, en í hverju héraðstakmarki áttu 3 menn er til voru teknir að leggja verð á útlendan varning.[6] Goðunum var heldur ekki falin á hendur nein lögreglustjórn og ekki höfðu þeir neitt vald í sveitarmálum.“
[6] Grágás I. b. 72-73.
Goð-orð.
Hof og goð hefur skýra merkingu í gamla norræna málinu og í heiðni var Hofgoði sá sem stýrði blótum, heiðnum helgiathöfnum. Augljóst er að í Úlfljótslögunum var samantvinnaður heiðin átrúnaður og veraldleg stjórnsýsla eins og hafði verið í Skandinavíu og kom af germönskum uppruna og eins og landnámsmenn þekktu. En í stað konungslegs miðstjórnarvalds eins og það var á þeim tíma, var hin eldri uppbygging valin. Stigveldi bænda, með siðvenjum og reglum þingdóma[12], og sameinað valdi hofgoða og höfðingja, en miðstjórnarvaldi konungs sleppt. Það hentaði nýju samfélagi sem hafði flúið konungsvaldið annar staðar.
[12] „Hinn sjálfsprottni venjuréttur þjóðveldisins og sá skilningur sem menn lögðu í lagahugtakið var samofin stjórnskipun þjóðveldisins og ein mikilvægasta forsenda þess. Lög landnámsmannanna voru óskráður venjuréttur. Ákvæði lögsögumanns- eða lögréttuþáttar Grágásar, lagaskrár þjóðveldisins, bera „óvéfengjanlega vætti um þá hugmynd að gömul og góð lög séu undirstaða þjóðfélagsins, þau geymast í minni manna, einkum hinna lögfróðu fyrirmanna, séu ópersónuleg sameign allra, þannig að ekki verði skilið á milli þeirra og almennrar réttarvitundar“. Lög myndast við venjurétt þegar dómari sker úr ágreiningi með því að finna almenna reglu, er leysir ágreininginn og sambærilegan ágreining í framtíðinni.
Það, sem dómari í venjuréttarskipulagi gerir til úrlausnar slíks áreksturs, er að leita að og lögfesta venju, sem kveður á um einhvers konar einstaklingsbundinn afnotarétt, skaðabótaskyldu eða eignarrétt. Hann skilgreinir með öðrum orðum réttindi og skyldur einstaklinga þannig, að um frekari árekstra verði (vonandi) ekki að ræða. Þau lög, sem myndast við venjurétt, eru því til, áður en dómarinn finnur þau. Það, sem dómarinn gerir, er að uppgötva, hvernig gagnkvæmri aðlögun manna hefur verið háttað, og festa þá reynslu í letur. Hann skráir lögin og skýrir.En þegar dómari leysir úr ágreiningi einstaklinga með því að skilgreina réttindi þeirra og skyldur, gerir hann það ekki eftir eigin geðþótta, heldur styðst meðal annars við fastar venjur, dómafordæmi, meginreglur réttarins og eðli málsins. Þessi skilningur á eðli laganna hefur verið talinn merkasta framlag germanskra þjóða til stjórnspeki Vesturlanda og ein helsta stoð réttarríkisins, sem enskumælandi þjóðir lýsa best með orðunum the rule of law (veldi laganna). Orðið lög merkir þá reglur sem hafa orðið til með framangreindum hætti.“
Að rétta lögin og gera nýmæli Landnámsmenn komu frá mörgum ólíkum svæðum og los komst á réttarvenjur þeirra. Eftir stofnun Alþingis var ágreiningur um hvaða lög giltu, leystur með því að leggja mál fyrir lögréttu sem rétti lögin. Hugsunin bak við orðin að rétta lög var sú að leiða í ljós efni og innihald hinna fornu laga. Lögréttumenn voru þannig kvaddir til vitnisburðar um gildandi lög. Í reynd voru þeir þó oft og tíðum að setja nýjar reglur, en hugarfar löggjafans þegar hann nálgaðist viðfangsefnið og sú hugsun sem lá á bak við lögin setti lagasetningunni ákveðin takmörk.Þeir sem réttu lögin gátu ekki sett reglu að vild – hvað þá geðþótta – heldur hlutu þeir að taka mið af viðurkenndum hagsmunum, hefðbundnum réttindum og rótgrónum hugsunarhætti þjóðfélagsþegnanna. Þetta merkir að lögin sjálf – hin gömlu góðu lög – bundu hendur löggjafans áþekkt sáttmála og voru þannig hemill valdbeitingar.(3)
Í þessu liggja rætur hugmynda miðaldamanna um lögbundna stjórn sem meðal annars er lýst í orðatiltækinu með lögum skal land byggja. Sú aðferð að rétta lögin leysti þó ekki allan vanda. Á sumum sviðum þurfti að setja nýjar réttarreglur. Þess vegna var einnig sá kostur fyrir hendi að gera svokölluð nýmæli, en gengið að því gefnu hvað þau varðar að enginn væri bundinn af öðru en hann samþykkti sjálfur. Ef ekki náðist samstaða þurfti að miðla málum.Í samræmi við þetta urðu nýmæli bindandi fyrir sammæli manna fremur en valdboð. Sú afstaða hefur stuðlað að því að einn valdahópur hefur temprað annan og reglur mótast af nokkurri málamiðlan. Þótt þetta væru einkum leikreglur hinna máttarmeiri hafa þær styrkt þá almennu lífsskoðun að vald væri takmarkað og hún væri almúga nokkur vörn gegn ofríki.(4)
Ef ekki tókst að miðla málum neyddust menn til að segja sig úr lögum hver við annan. Menn reyndu að forðast það eins og heitan eldinn því að það var eins og gefur að skilja álitið mjög slæmt, samanber eftifarandi orð sem Ari fróði hefur eftir Þorgeiri Ljósvetningargoða: „Það mun verða satt, er vér slítum í sundur lögin, að vér munum slíta og friðinn.“
Með komu Úlfljótslaga og stofnun Alþingis og lögréttu árið 930 myndaðist miðstjórn í landinu, án konungsvalds, sem fór með úrskurða- og löggjafarvald í landinu. Inn í lögunum varð fastmótun landsvæða í fullnumdu landi, upphafleg landnám voru mótuð í hreppa, undir sameiginlegri stjórn bænda, en máttu ekki vera minni einingar en 20 jarðir frjálsra bænda. Landinu var skipt í fjórðunga sem spegluðu nokkra jöfnun fjölda bænda í landinu sem aftur myndaði nokkurt jafnræði þingmanna og goða fjórðunganna á Alþingi. Hverjum fjórðungi var skipt upp í þrjú þing og þrjú goðorð í hverju þingi, þingavald var komið á sem tók á ágreiningsmálum en síðar þróaðist í hærra dómstig með upptöku fjórðungsdóma, 965, vegna ágreinings um lögsögu hinna þriggja þinga innan hvers fjórðungs. Síðar kom enn hærra dómstig með fimmtardómi á Alþingi sem varð til að hólmgöngur urðu úr sögunni.
Hér er skýrt komið á skipulagi á stjórnsýslu og réttarkerfi. Höfðingjarnir, goðarnir, sem fyrir voru fengu með þessu fyrirkomulagi skipulag og viðurkenningu á valdi, skyldum og áhrifum innan héraðs og út á við í stað þess sem áður var. Hér voru mannaforráð þeirra skýrt mótuð sem höfðingjar. Goðorðið[13] var bandalag bænda við goða sinn, sem hafði svipað hlutverk og upphaflega hlutverk hersir og jafnvel konunga í Skandinavíu[14],[15] sem var fulltrúi þeirra og gætti hagsmuna þeirra þar sem dómar voru kveðnir upp, fyrst á héraðsþingum og síðar á Alþingi. Bændum var skylt að fylgja einhverjum goða, en þeir voru frjálsir að því að velja sér goða. Goðinn gat krafist þess að níundi hver bóndi í goðorðinu fylgdi sér til þings. Hann átti að vernda þingmenn og hlut þeirra ef á þeim var brotið, en í staðinn áttu þingmennirnir að styðja goðann þegar hann þurfti á að halda.[16].
En samkvæmt lögum urðu þeir goðar sem upphaflega voru kjörnir til hinna skipulögðu goðorða að gangast undir þingskyldur og hægt var að sekta og jafnvel svipta þá goðorði sínu, ef þeir uppfylltu þær ekki. Það má einnig ráða af fjölmörgum greinum í Grágás að ef goði vanefndi eða uppfyllti ekki skyldur sínar í málum fyrir þingi, varð sekur um goðgá, urðu hinir tveir goðarnir í þinginu að uppfylla vanefndirnar. Goðorðið var vald en ekki verðmat, þó síðar yrði, það gekk þó í erfðir og hægt var að selja það eða skipta því, en ef fleiri áttu goðorð saman, gat aðeins einn nýtt vald goðorðsins, en ekki lengur en í þrjú ár og annar eigandi í skiptu goðorði tók þá við því.
[13] Goðorðið. Eitt skýrasta dæmið um að heiðið skipulag gamalla siðvenja um landsnám, goða, hofs og þings komi beint frá Noregi er í Eyrbyggjasögu um landnám Þórólfs Mostrarskeggs. Hann tekur ákvörðun um að flýja til Íslands undan Haraldi Hárfagra með allt sitt lið, eftir að Haraldur hafði kallað saman 8 fylkja þing til að dæma Þórólf útlægan og réttdræpan.. „Það var tíu vetrum síðar en Ingólfur Arnarson hafði farið að byggja Ísland“, segir í sögunni eða um árið 884. Þórólfur fer til Íslands að ráði goðsins Þórs, skýrir fjörðinn Breiðafjörð, fer með eldi um landnám sitt „utan frá Stafá og inn til þeirrar ár er hann kallaði Þórsá“, setur upp hof að Hofstöðum verður hofgoði og stofnar til þings sem síðar var kallað Þórsnesþing. „Til hofsins skyldu allir menn tolla gjalda og vera skyldir hofgoðanum til allra ferða sem nú eru þingmenn höfðingjum en goði skyldi hofi upp halda af sjálfs síns kostnaði, svo að eigi rénaði, og hafa inni blótveislur “. Af frásögninni í Eyrbyggju má sjá og ætla að Þórólfur hafi verið fyrsti landnámsmaðurinn í Breiðafirði og landið lítið numið um 885-890. Hér er skýr lýsing á því sem nefnt var Goðorð, hins vegar hefur svæði Goðorðsins stækkað eftir því sem fjölgaði á svæðinu og menn gengust undir eiða þess og töldu sig hafa hag af.
[14] „Vald það, sem þessum forráðamönnum fylkja og heraða var veitt, var þó alls eigi yfirgripsmeira enn það vald, sem hinir þýzku höfðingjar höfðu, eftir því sem Tacitus og aðrir sagnaritarar á dögum hinna rómversku keisara segja frá. Þeir voru aðeins forsetar á þingum, hver í sinni þinghá, og áttu þá sjálfsagt að stýra dómum og standa fyrir almennum blótum ; þarnæst áttu þeir að vera fyrir hernum í ófriði, enn að öðru leyti hafði hver forráðamaður það eitt vald og ríki, sem alþýða leyfði honum sjálfs hans vegna eða hann gat þvingað undir sig sjálfur. Löngu eftir þenna tíma, er einveldið hafði staðið í Noregi svo hundruðum ára skifti og farið var að skrifa upp lög, þá var það sagt með berum orðum í lögum Þrænda, að bændur hafi rétt og skyldu til að reka úr landi og drepa þegar í stað þann konung eða jarl, sem beiti ofbeldi, þó eigi sé nema við einn af þeim.“ – Upphaf allsherjarríkis á Íslandi og stjórnarskipunar þess. Konrad Maurer. Bls. 4
[15] …Hann (goðinn) á einnig að hafa þangað (á þingið) hinn helga baug, er allir eiðar voru að unnir. Ef vér enn fremur megum leiða líkur að hinu eldra fyrir komulagi af því yngra , þá áttu goðar þar að auki að stýra dómum öllum , ef þeir voru háðir á þingi, enn málin eigi látin vera komin undir úrslitum málspartanna sjálfra eða annara einstakra manna? Það var nú eins tilkjörinn maður, sem dæmdi, heldur sýna hin elztu norsku rit, og sama er að segja um hin íslenzku, að svo miklu leyti sem þau geta um þetta atriði, að það var eingöngu nefnd manna er dæmdi, og var hún til þess kjörin af stjórnvaldinu. Vér sjáum þannig, að á Norðurlöndum er hin sama dómaskipun á þeim tímum er fyrst fara sögur af, sem eigi kemst á fót á Þýzkalandi fyrr enn löngu seinna, er dómnefndir vóru settar. Það eru nú goðarnir, sem nefna menn í dóma á Íslandi, að svo miklu leyti sem málspartarnir gera það eigi sjálfir. Það er því mjög snemma sagt, að þeir „nefni dóma á þingum, ok stýri sakferli . Upphaf allsherjarríkis á Íslandi og stjórnarskipunar þess. Konrad Maurer bls. 71-100
[16] Barði Guðmundsson Goðorð forn og ný, Skírnir janúar 1937, bls. 56–83. – Upphaf allsherjarríkis á Íslandi og stjórnarskipunar þess. Konrad Maurer bls. 71-100
Sterkasta stjórnaraflið á þjóðveldisöld voru hin arfgengu goðorð[17], en goðar voru yfirleitt land- og fjársterkir höfðingjar. Hvergi er getið í sögunum hverjir réðu þeim upphaflegu 36 goðorðum, en í Landnámu (Sturlubók) segir af mestu höfðingjum í hverjum fjórðungi um 60 árum eftir fyrsta landnám, en í rannsóknum Lúðvíks Ingvarsson í hinum þremur bindum sínum, Goðorð og Goðorðamenn, fara nöfn í Landnámu um mestu höfðingja ekki alveg saman við niðurstöður Lúðvíks, enda ekki sagt í Landnámu að þeir hafi verið goðar, heldur mestir. Eftirfarandi voru þeir sem valdir voru goðar og komu til Alþingi árið 930.
Sunnlendingafjórðungur Þessir landnámsmenn og ættir voru með goðorð 930 í;
Rauðmelingagoðorð: Sel-Þórir Grímsson Rauðamel 880-, Þórsnesingagoðorð: Þorsteinn „þorskabítur“ Þórólfsson. Þórsnesgoði 910-) (Bjarnarhafnarmenn fengu ½ Þórsnesingagoðorð eftir 930 um tíma). Hvammsverjagoðorð: Þórður gellir Ólafsson Hvammi 900-,
Fjórða þingið bættist við 965 og þrjú ný goðorð, Möðruvellinga (Fljótamanna)- goðorð, kom inn í Vaðlaþing, en Reykdælagoðorð féll undir Þingeyjaþing ásamt tveimur nýjum goðorðum, Ljósvetningagoðorð og Öxfirðingagoðorð.
Austfirðingafjórðungur:
Þessir landnámsmenn og ættir voru með goðorð 930 í:
Svo segja vitrir menn, að nokkrir landnámsmenn hafi skírðir verið, þeir er byggt hafa Ísland, flestir þeir, er komu vestan um haf. Er til þess nefndur Helgi magri og Örlygur hinn gamli, Helgi bjóla, Jörundur kristni, Auður djúpauðga, Ketill hinn fíflski og enn fleiri menn, er komu vestan um haf, og heldu þeir sumir vel kristni til dauðadags. “En það gekk óvíða í ættir, því að synir þeirra sumra reistu hof og blótuðu, en land var alheiðið nær hundraði vetra.” Athyglisvert er að flestir sem stóðu að baki Úlfljóts voru kristnir eins og rakið er að framan, en engu að síður hafa þeir ákveðið að styðja heiðin lög svo koma mætti á reglu og friði í landinu.
[17] Einar Arnórsson Skírnir 1 tb. 1930. Merkisár í sögu Alþingis
[18] Goðorð og Goðorðamenn. III. Bindi Lúðvík Ingvarsson. Bls.34.
[19] Goðorð og Goðorðamenn. III. Bindi Lúðvík Ingvarsson. Bls. 347
Mótun stjórnskipulags í íslenska landnáminu
Hvaða hlutverk hafði Grímur geitskor (skór)? Þessi dularfulli einstaklingur sem hvergi er minnst á nema í Íslendingabók af öllum sagnaritunum Ekki er ólíklegt að Grímur geitskör hafi í yfirferð sinni lagt mat hvernig eðlileg stjórnskipan gat verið í landfræðilegri skiptingu, hún hlaut að byggjast á að hægt væri að ferðast ríðandi eða fótgangandi til þings og hvert þingumdæmi eins og fjórðungsskipting landsins markast einmitt af illfærum ám, Hvítá sem skilur Sunnlendinga-og Vestfirðingafjórðung og Jökulsá á Sólheimasandi sem skilur Sunnlendinga-og Austfirðingafjórðung, svo og Hrútafjarðará á milli Vestfirðinga- og Norðlendingafjórðunga. Skilin milli Norður og Austurlands voru sögð um Langanes, en að öllu eðlilegu hefðu skilin átt að vera um illfæra Jökulsá á Fjöllum, en „En þá voru góð vöð víða.“ Segir í Vöðu-Brands þætti. Sagan um Þrasa og Loðmund í 79 kafla Landnámu (Sturlubókar) um staðsetningu Jökulsá á Sólheimasandi, ýmist Austan Sólheima eða vestan Eystri-Skóga og þeir fjölkunnugu menn sættust á að hún rynni stystu leið til sjávar og yrði þar mörk landsfjórðunga, bendir til að einhver ágreiningur hafi verið um þau skil.
„Loðmundur hinn gamli nam land milli Hafursár og Fúlalækjar, sem fyrr er ritað. Það er þá hét Fúlalækur er nú kölluð Jökulsá á Sólheimasandi, er skilur landsfjórðunga.“.. Þrasi hét maður, son Þórólfs hornabrjóts; hann fór af Hörðalandi til Íslands og nam land milli Kaldaklofsár og Jökulsár; hann bjó í Skógum hinum eystrum. Hann var rammaukinn mjög og átti deilur við Loðmund hinn gamla, sem áður er ritað“ 88 kafli
Grímur geitskör hefur líka þurft að leita eftir hvar þingstaðir yrðu innan fjórðunga og hverjir fengju stuðning sem goðar í þingum, þó sjá megi að þeir sem tóku goðorðin í upphafi hafi verið fyrstu landnemar sem tóku sér stór svæði í upphafi, en deildu síðan eða seldu til skyldmenna, samherja og áhafna skipa sinna. Með því sköpuðu þeir sér áhrifavald á svæðum sínum. Mesta afrekið er þó að koma á skipting fjórðunganna í þing og skipulag hreppanna innan hvers þings. Einhver þing höfðu landnemar haldið fyrir tilkomu þessarar stjórnskipunar frá fyrri heimkynnum, að bændur komu saman til að ræða hagsmunamál, en líklega ekki sem dómþing. Hann nýtti síðan „peninga sem hver maður færði honum en hann færði til hofa“ til að byggja upp hofin í þingunum.
Fjórðungar
Fjórðungarnir skiptust í þrjú þing og þingin í hreppa[20]. Úlfljótslög eru gerð eftir Gulaþingslögum sem ein landslög. Dómstig innan fjórðungs voru upphaflega tvö, hreppadómar sem staðbundinn alþýðuréttur eftir fornum venjum og reglum sem sjá má af Grágás, sem síðar verður fjallað um, og síðan dómar á þingum. [21] Síðar, árið 965 voru settir upp Fjórðungsdómar, þangað sem þingdómum mátti áfrýja.
Þrjú goðorð (Hofgoðar) í hverju þingi, níu goðorð í fjórðungi deila valdi þar. Goðinn hafði sama hlutverk og Hersir eða Jarl í norræna kerfinu og Fógeti í því enska, en þrír goðar í sama þingi verða að halda saman vorþing og leiðarþing að loknu Alþingi . Alþingi verður miðstöð jafnvægisins eins og hirð eða ráðgjafaráð konungsvalds annarsstaðar, og Lögréttan verður úrskurðavaldið, eins og konungsvaldið.
[20]Um tilurð og hlutverk hreppa á Þjóðveldisöld. Grein e. Sigurbjörn Svavarsson
[21] Páll Briem segir m.a. í Nokkur orð um stjórnarskipun Íslands í fornöld. Andvari. 1. 4, ár. Reykjavík 1897 :
…“ Að vorri ætlun er hreppastjórnin mjög gömul. Konrad Maurer hefur vakið eftirtekt manna á því að í Noregi kemur enn fyrir orðið „Repp” og er haft um sveit eða marga bæi í héraði, og því er líklegt að orðið hreppur sé jafngamalt hér á landi og byggð manna í landinu.6 Það er ennfremur einkennilegt að einmitt í sveitarmálum og þeim málum þar sem vér höfum haldið því fram að bændur hafi haft vald nokkurt koma mest fyrir einkadómarnir. Það er eins og menn hafi þar haldið fast við sams konar dóma og tíðkuðust í Noregi, og þeir hafi einmitt verið að miklu leyti afmarkaðir við þau mál er bændur hafi getað gert samþykktir um. Þetta á sér þannig stað um héraðsdóminn sem nefndur er í skipan Sæmundar Ormssonar, um hreppadóminn, dóminn um útlendinga og útlenda verslun og afréttardóminn. Af því sem nú hefur verið sagt má sjá að höfðingjastjórn og alþýðustjórn hefur verið næsta vel fyrir komið hér á landi í fornöld. Goðarnir áttu sæti í lögréttunni, nefndu menn í dóma og stýrðu þingum en voru þó á margan hátt háðir bændum. Aftur á móti voru bændur á samkomum ráðandi um héraðsmálefni sín, en voru þó háðir löggjafarvaldi goðanna og dómum þeirra nema í þeim málum sem einkadómar áttu um að dæma.“
Fyrirmyndirnar fyrir skiptingu samfélaga á þessum tíma eru til staðar, í öðrum germönskum samfélögum. Undirstaðan er skipulag bænda í afmörkuðum landfræðilegum sveitum sem tengdust saman í stærri svæði með höfðingja og þingi, í líkingu við norsku Fylkin og ensku Skírin, en hér á landi af landnámum, hreppum, þinghám og fjórðungum, mótast af bæði landfræðilegum aðstæðum, hagsmunum og valdajafnvægi í landinu.
Í kirknaskrá Páls Jónssonar biskups og talin gerð árið 1200 fyrir Skálholtsumdæmi Diplomatarium Islandicum = Íslenzkt fornbréfasafn (12. b. (1200-1554)) Kirknaskrá 1200. segir m.a.:
„Langanes er norðast í Austfirðingafjórðungi, lítt bygt oc horfit í landnorðr. Þar geingur Helkulduheiðr eptir nesinu fram. Hon skilr fjórðunga Austfirðinga oc Norðlendinga, og er þar settr upp hamarr Þórs á heiðinni, sem fjórðunga skilr. Jökulsá á Sólheimssandi (hun) skilur fjórðunga Austfirðinga og Sunnlendinga.En undir Ármannsfelli var fjórðungsþing SunnlendingaÞá er Hvítá. Hún skilur fjórðunga (Sunnlendinga og Vestfirðingafjórðung. Þórsnesþing var fjórðungsþing VestfirðingaÁ sú, sem fellr i innanverðum Hrútafirði skilr (Vestfirðingafjórðung og Norðlendingafjórðung„
Fræðimenn deila um hvort fjórðungaskiptingu landsins hafi verið komið á með Úlfljótslögum og stofnun Alþingis 930 eða með skipan fjórðungsþinga 965. Fjórðungsskipting landsins í sögunum eru oftast tengdir saman með skipan fjölda þinga í fjórðungi og höfuðhofa í hverjum þingi. Með þeirri skipan verða til goðorðin. Ef sú skipan komst ekki á árið 930, gat ekki verið um að ræða 36 goða í Lögréttu við stofnun Alþingis.
Fjórðungsskipting landsins í fornsögunum:
Í Þórðar sögur Hreðu segir: „ En þá er landinu var skipt í fjórðunga þá skyldu vera þrjú þing í hverjum fjórðungi en þrjú höfuðhof í hverju þingi“ Þórður er fæddur um 890 og segir sagan að hann hafi dáið um 970.
Í Þorsteins þætti Uxafóts segir; „Þá var landinu skipt í fjórðunga og skyldu vera þrjú þing í fjórðungi hverjum en þrjú höfuðhof í þingsókn hverri“.
Í Hrana sögu Hrings[22]er textinn næstum óbreyttur úr Íslendingabók Ara fróða. Þar er gefin skýring á tilkomu fjórðungsþinga og höfð eftir Úlfhéðni Gunnarssyni, sem varð lögsögumaður árið 1108 og faðir hans einnig verið lögsögumaður 1065-68, segir þar, aðlandinu varskipt í fjórðunga, svo að þrjú urðu þing í hverjum fjórðungi…En síðar voru sett fjórðungsþing.
Í Hænsna-Þóris sögu er sagt frá með sama hætti, en tengingin í ræðu Þóri gelli ekki beinlínis tengd, en segir En þá er landinu var skipt í fjórðunga… En síðan váru sett fjórðungsþing.
Því hefur verið haldið fram að að fjórðungar og fjórðungsþing hafi verið sett 965, eftir deilur Þórðar gellis og Tungu-Odds, þar sem Þórður gellir þarf að sækja vígsakir í Þingnesþing í Borgarfirði. „Þat váru þá lög, at vígsakar skyldi sækja á því þingi, er næst var vettvangi.“
En Þórður átti þinghá í Þorskafjarðarþingi. Þórður hélt tölu á Alþingi um hve illt væri að sækja sakir í ókunn þing, og mælti fyrir breytingum. Sumir fræðimenn telja að þessum sökum að landinu hafi skiptu í fjórðunga og fjórðungsþing sett sem afleiðingu af þessum deilum, jafnfram er sagt að hin viðbótar 3 þing hafi bæst í Norðurlandsfjórðungi á sama tíma, en þær hugmyndir ganga gegn því sem segir í þingskapar þætti Grágásar að þrjú þing skuli vera í fjórðungi hverjum og þrír goðar í hverju þingi. Af samhengi fjórðunga og þriggja þinga eins og rakið er hér að ofan og af málinu má sjá að búið var að setja niður þingin, og þá um leið fjórðungana, en hins vegar er eðlilegra að líta svo á að stofnun fjórðungsþinga og þriggja nýrra þinga í Norðurlandsfjórðungi hafi komið til 965. Fjórðungsþingin sem áfrýjunar- og eða yfirdómstól fjórðungsins í héraði hafi átt að leysa slík mál, þ.e. að þingnautar (í þingum innan fjórðungs) eigi saksóknir saman.
Það virðist þó sem Fjórðungsþingdómstóll hafi þróast í að hafa verið haldinn samhliða Alþingi, en ekki í héraði. M.a. er dæmi í Njálu þegar Mörður (905) gígja „lýsti í fjórðungsdóm þann er sökin átti í að koma að lögum. Lýsti hann löglýsing og í heyranda hljóði að Lögbergi“ vegna skilnaðar Unnar dóttur hans sem fædd er um 935 og má ætla að þetta hafi verið ekki mikið seinna en 960.
Á nokkrum stöðum í Njálu eru nefndir Fjórðungsdómar, þá á Alþingi, og er þá vísað í nafn landhlutans, t.d. Austfirðingadóm. Í sögunni er Njáll sagður leggja til Fimmtardóm vegna vankanta við Fjórðungsdóma. [23]
[22] ..Þá talaði Þórðr gellir tölu um at Lögbergi, hvé illa mönnum gegndi at fara í ókunn þing at sækja of víg eða harma sína, ok talði, hvat honum varð fyrir, áðr hann mætti því máli til laga koma, ok kvað ýmissa vandræði mundu verða, ef eigi réðist bætr á. Þá var landinu skipt í fjórðunga, svá at þrjú urðu þing í hverjum fjórðungi, ok skyldu þingunautar eiga hvar saksóknir saman, nema í Norðlendingafjórðungi váru fjögur, af því at þeir urðu eigi á annat sáttir. Þeir, er fyr norðan váru Eyjafjörð, vildu eigi þangat sækja þingit, ok eigi í Skagafjörð þeir, er þar váru fyr vestan. En þó skyldi jöfn dómnefna ok lögréttuskipun ór þeira fjórðungi sem ór einum hverjum öðrum. En síðan váru sett fjórðungaþing. Svá sagði oss Úlfheðinn Gunnarssonr lögsögumaðr (1108-1116).”
[23] Brennu-Njáls saga“Þau mál skulu hér í koma,“ segir Njáll, „um alla þingsafglöpun ef menn bera ljúgvitni eða ljúgkviðu. Hér skulu og í koma vefangsmál öll þau er menn vefengja í fjórðungsdómi og skal þeim stefna til fimmtardóms. Svo og ef menn bjóða fé eða taka fé til liðs sér og innihafnir þræla eða skuldarmanna. Í þessum (fimmtar)dómi skulu vera allir hinir styrkjustu eiðar og fylgja tveir menn hverjum eiði er það skulu leggja undir þegnskap sinn er hinir sverja. Svo skal og ef annar fer með rétt mál en annar með rangt, þá skal eftir þeim dæma er rétt fara að sókn. Hér skal og sækja hvert mál sem í fjóðungsdómi utan það er nefndar eru fernar tylftir í fimmtardóm, þá skal sækjandi nefna sex menn úr dómi en verjandi aðra sex. En ef hann vill eigi úr nefna þá skal sækjandi nefna þá úr sem hina sem verjandi átti. En ef sækjandi nefnir eigi úr þá er ónýtt málið því að þrennar tylftir skulu um dæma. Vér skulum og hafa þá lögréttuskipun að þeir er sitja á miðjum pöllum skulu réttir að ráða fyrir lofum og lögum og skal þá velja til þess er vitrastir eru og best að sér. Þar skal og vera fimmtardómur. En ef þeir verða eigi á sáttir er í lögréttu sitja hvað þeir vilja lofa eða í lög leiða, þá skulu þeir ryðja lögréttu til og skal ráða afl með þeim. En ef sá er nokkur fyrir utan lögréttu að eigi nái inn að ganga eða þykist borinn vera máli þá skal hann verja lýriti svo að heyri í lögréttu og hefir hann þá ónýtt fyrir þeim öll lof þeirra og allt það er þeir mæltu til lögskila og varði lýriti.“ Eftir það leiddi Skafti Þóroddsson í lög fimmtardóm og allt þetta er nú var talið.
Í öðrum sögum eru landsfjórðungar nefndir jafnvel fyrir 950, eins og í Króka-Refs sögu sem á að gerast á dögum Hákons Aðalseinsfóstra (935-960). Af þessu verður ekki annað ráðið að fjórðungar og þing hafi verið skipuð fyrir tilkomu fjórðungsþinga, sem vegna deilu Þóris gelli og Tungu-Odds hafi komið til síðar.
Þing í fjórðungum:
Þingin þrjú, vorþing, Alþingi og leiðarþing, voru kölluð skapþing. Þau voru öll haldin árlega og þau gátu allir frjálsir menn sótt, enda þótt þingfarakaupsbændur einir eða fulltrúar þeirra hefðu full réttindi. Auk þeirra voru haldnir svokallaðir dómar í hreppunum eftir því sem þurfa þótti í saka og einkamálum eins og lýst er í Grágás
Í Grágás segir að færa megi þing í annan stað, eða heyja tvö þing á einum stað, ef goðar verða um það sáttir og lögrétta leyfir. Þingum voru gefin nöfn eftir þeim stöðum þar sem þau voru haldin.
Í Sunnlendingafjórðungi: 1. Rangárþing eða Þingskálaþing, að Þingskálum á Rangárvöllum. 2. Árnesþing, í Árnesi. 3. Kjalarnesþing, á Kjalarnesi og við Elliðavatn.
Í Vestfirðingafjórðungi: 1.Þingnes sunnan Hvítár, síðar Þverárþing. 2. Þórsnesþing, á Þórsnesi. 3. Þorskafjarðarþing, við botn Þorskafjarðar.
Í Norðlendingafjórðungi: 1. Húnavatnsþing, að Þingeyrum. 2. Hegranesþing, hjá Garði í Hegranesi. 3. Vaðlaþing, hjá Litla-Eyrarlandi.
Í Austfirðingafjórðungi: 1. Múlaþing, háð að Þingmúla í Skriðudal. 2. Skaftafellsþing sennilega hjá Skaftafelli í Öræfum.
Goðar og bændur í þingumdæmi.
Fullt jafnvægi er á milli hinna þriggja goða í hverju þingi, þeir skipa jafnt í dóma og í Grágás er talað um að þingmenn þeirra hafi „þriðjungsvist“ og ef einn goði fellur út vegna vanefnda á þingi þá taki annar tveggja hinna þinggoðana við „Þriðjungsmönnum“ hans. Einnig ef goði hefur ekki þingmann til að skipa í dóm, þá er samþingsgoðum hans skylt að útvega honum hann og sá þingmaður verður að gangast í dóm sem skipaði hann.
Af þessu má ráða að goðar í sérhverju þingi hafi haft í raun jafnmarga þingmenn[24] og engin gat dregið úr valdi goðans, nema hans eigin sök. „Skyldir voru menn til að fylgja goða til féránsdóms, allir þeir sem næstur voru, ef hann kvaddi þá, hvort sem þeir voru hans þingmenn eða ekki“ segir í Grágás. Þetta sýnir að goðar voru jafnir í þinghá þegar kom að því nefna menn í dóma.
Ljóst er að hver goði hafði „þriðjung“ þings. Það merkti að hann hafði ákveðið markað umráðasvæði og að öllu eðlilegu voru bændur sem bjuggu í þeim „þriðjungi“, þingmenn hans. Þó sagt sé að þingmenn geti valið sér goða, þá er það bundið þingsumdæminu. Bændur höfðu val um hvaða goði fengi þingfarakaup þeirra eins og kemur fram í Grágás, „Menn skulu svo gjalda þingfarakaup sem þeir eru á sáttir í þriðjungi hverjum við goðann“. Hins vegar er talað um að menn séu þingfastir, þ.e. í goðorði. Goðorð var því landfræðilegt svæði í upphafi og gat skipt hreppum. Hvernig var hægt annars að tryggja að jafnvægi héldist milli goða í sama þingi nema með því að hafa jafnmarga þingmenn hver. Þingmaður tilheyrði goðorði ákveðins goða. Réttur þingmanns til að skipta um goða gat raskað þessu jafnvægi. Samkvæmt Grágás varð þingmaður sem vildi færa þingfesti sína að segja það á þingi með vottum og jafnframt að segja sig til þings með öðrum, „en skal þó sitja kyrr í þrjú skapaþing“, þannig var uppsagnartími frá fyrri goða eitt ár. Ef goði vildi segja upp þingmanni, varð hann að gera það tveim vikum fyrir vorþing.
Samanburðurinn við norska og enska kerfi er til staðar þó íslenskar aðstæður og andstaða við konungsveldi hafi skapað goðaveldið og stjórnskipulag sem einkenndi íslenska þjóðveldið.
Ásgeir Jóhannesson segir í Endalok Þjóðveldisins [25]„Valdajafnvægi milli goða var mikilvæg forsenda þess að goðaveldisskipulagið gengi upp. Menn gerðu sér grein fyrir þessari forsendu og þess vegna lögðu menn áherslu á að viðhalda jafnvæginu. Það tókst vel í tæp 200 ár, en árið 1096 var lögtekinn skattur sem kallaðist tíund og átti eftir að hafa afdrifarík áhrif. Tíundin var 1% eignarskattur og skiptist í fernt. Fjórðungur hennar rann til framfærslu fátækra í hverjum hreppi, fjórðungur til biskupsstaða, fjórðungur til kirkna og fjórðungur til presta. Helmingur tíundarinnar rann því til þeirra goða sem sáu um kirkjur, auk þess sem kirkjugoðar þurftu ekki að greina skattinn, og varð hún þannig „grundvöllur efnahagsójafnaðar“(6). Skatturinn hlaut að eyðileggja þjóðveldið; hann var eitur í „líkama“ þess og aðeins tímaspursmál hvenær það liði undir lok.
[24] Goðorð og Goðorðamenn 2 bindi. Bls.107 ”Til þess að jafnvægi væri í þingmannafjölda goðorðsmann..”
