og aðlögun að engilsaxnesku og íslensku landnámi.
Sigurbjörn Svavarsson
„Hér má segja að hundruðin séu hliðstæða íslenska hreppsins og Skíri hliðstæða við goðorð/þing.“
Konrad Maurer segir í bók sinn, Upphaf allsherjarríkis á Íslandi og stjórnarskipunar þess:
„Allt fram á ofanverða 9.öld var stjórnarfyrirkomu lagið í Noregi að öllu verulegu hið sama og það, er Tacitus segir í Germania að verið hafi á Þýzkalandi. Alþjóðin deildist í marga sjálfstæða þjóðflokka, er nefndust fylki, og ýmsum öðrum nöfnum . Hvert fylki skiftist aftur í marga eða fáa parta, og vóru þeir venjulega nefndir heruð, enn það merkir hundraðssveit.1) Fylki samsvarar því, er Tac. kallar civitas, og herað því, er hann kallar pagus. Fylkin standa í engu eða að minnsta kosti mjög lausu sambandi sín á milli, og eigi vita menn, hvenær myndazt hafi hin víðáttumiklu þinglög, er fleiri eða færri fylki bundust seinna í, til þess að hafa sameiginlegt réttarfar og guðadýrkun. Þó má telja það nokkurn veginn víst, að Gulaþingslög og Frostaþingslög ( í Þrándheimi) hafi myndazt mjög snemma á öldum.
Þar sem Tacitus talar um hina Suevisku og Lygnesku þjóðflokka, og að þeir hafi sameiginlega blótstaði og mannfundi hjá hinum elztu ættþjóðum sínum, Semnónum og Nahanarvölum 2), þá er það einmitt dæmi upp á varanleg fylkjasambönd lík þeim, er í Noregi vóru. Líkari eru þó þing Svía, nágranna Norðmanna, enn eigi á við að tala um þau nákvæmlega í þessu riti.
1 ) Sbr. Sn.E. I, bls . 534: » herr er hundrat«; afleiðsluendingin aþ kemur einnig annarsstaðar fram , sbr. Grimm, Gramm. II, 237. Hjá Engilsöxum táknar herr 35 menn að minnsta kosti, hjá Baiverjum 42. In . 13. gr.: »þjófa heitumvér allt að 7 mönnum, frá 7—35 er flokkur (hlod), þá er her « .- L . Bajuw I , 4. $ 23. (hjá Pertz, monum. Germ. hist . , XV.). „Ef nokkurr umkringir frjálsan mann með fjanda liði, er menn kalla heriraita, það eru 42 skjald berandi menn« 0. s . frv. Þessi afleiðsla staðfestist af því, að í sænskum lögum heitir sá landspartur hundari, er samsvarar heraþ í gotnesku, og er herað stundum haft þar alveg í sömu merkingu og hundari.
2 ) Germ ., cap. 39 & 43 ; hér þarf eigi að geta Vita S. Le buini ( Pertz II, 361) , sem er mjög ótrúleg saga . I 2 !
Stjórnarskipun hvers fylkis var einnig í öllu verulegu hin sama og verið hafði áður á tímum á Þýzkalandi. Fyrir hverju heraði stóð hersir, 1) og var vald hans og verksvið hið sama og þess manns, er í Gautneskum lögum er kallaður häradshöfdingi, enn í þýzkum ritum hunno og centenarius, hjá Gotum hundafads og hjá Engilsöxum hundredes ealdorman. Yfir fylki hverju var höfðingi, sem að öllum líkindum fyrr meir hefir verið nefndur fylkir, enn það orð var síðan í skáldamálinu haft sem heiðursnafn um konunga. 2) Um miðju 9. aldar koma þó oftar fyrir orðin fylkiskonungr og heraðskonungr, og þannig eru bæði forstöðumenn þjóðarinnar í heild sinni og hverrar hundraðs sveitar kallaðir konungar ; ef ýms fylki vóru bundin í varanleg sambönd sem eitt félag, þá varð það að lýsa sér í því, að einhver væri yfirkonungur.3) Eftirtektavert er það, að svo er að sjá , sem nafnið konungur hafi eigi einu sinni verið haft til að tákna þessa yfirkonunga fyrr enn seint á tímum, heldur hafi þeir áður verið kallaðir drottnar 4); má vera, að skift hafi verið um nöfnin eftir það er konungsvaldið fór að ganga í erfðir, og er það þá einkum athugavert, að í hinum elztu ritum vorum er nafnið fylkis konungr þegar komið í staðinn fyrir fylkir, allstaðar nema í skáldamálinu, og heraðskonungr fyrir hersir all oftast.“
1) Hersir er auðsjáanlega myndað af herr, sbr. orðin hersing og hershöfðingi. Um afleiðsluendinguna -ir sbr. Rask, Anvisn. til Isländskan, 184 , bls. Af því, að hersir og härads höfdingi er hið sama, kemur það, að Landn. III, 9. talar um hersa í Svíþjóð, þó það nafn komi annars eigi fyrir þar.
2) Snorra -Edda skýrir orðið þannig : » fyrir því er fylkir kallaðr konungr, at hann skipar í fylkingar herliði sínu«. Það er sjálfsagt, að orðin fylking og að fylkja koma oft fyrir, enn það getur þó varla hrundið þeirri skýring, er sett er fram hér að ofan, því að her (og herað) bendir einnig til hernaðar, og í miðalda – ritum þýðir exercitus bæði her og þjóð. Orðið jarl hefir og líklega merkt hið sama, þótt það sé seinna haft sem kenninafn þess manns, er stýrir einstökum ,, helzt fjarlægum , landshlutum í konungs umboði.
3) Svo virðist sem yfirkonungur hafi setið að Hlöðum í Þrándheimi, eins og í Uppsölum í Svíþjóð og Hleiðru í Danmörk, og hafi hin 8 fylki hlýtt honum . Annars hlaut fylkiskonungur að vera yfirkonungur heraðskonungs ef svo stóð á, að báðir væru í sama fylki.
4) Dróttinn er komið af drótt, eins og hið gotneska orð piudans (þjóðan , konungur) af þiuda (þjóð ), og svarar því til þess, er síðar heitir þjóðkonungur, en þjóðkonungi lúta skattkonungar.
Skoðum hvernig stjórnun og valdakerfið varð í Englandi eftir landnám hinna germönsku Engla og Saxa í Bretlandseyjum eftir brottför Rómverja á fimmtu öld.
Landnám Engla, Saxa og Jóta.
Afar lítið er vitað um einn mikilvægasta atburð í sögu heimsins, þ.e. komu Jóta, Engla og Saxa (Anglo Saxons)[1] til Englands. Gamlar sagnir í ætt við landnámssagnir okkar um landnám þeirra á Bretlandseyjum eru til í brotum en þessir þjóðflutningar tóku yfir langan tíma, á tímanum frá 450 e.Kr. til 600 e.Kr. Þeir komu stöðugt og í litlum flokkum að mestu leyti að suðaustur og austurströndinni.
Þeir komu fyrst að ströndinni milli Forth og Tees og ráku frumbyggjana aftur til Strathclyde, eftir baráttu sem stóð í mörg ár. Þar á meðal kom Ida sonur Eoppu, með tólf sonu, á fjörutíu drekaskipum fullum af köppum. Hann stofnaði Bambrough-kastalann á ströndinni, sem fyrst var umkringdur sýki og síðan með vegg; og árið 547 e.Kr. varð hann konungur í landi Bernicia, milli Forth og Tees. Ida var kallaður „eldberinn“. Hann ríkti í tólf ár í Bernicia, þegar Ethelric sonur hans tók við af honum. Margir fleiri stríðsmenn lentu á ströndinni milli Tees og Humber. Árið 559 e.Kr. varð höfðingi (Eolderman) þeirra, sem hét Ella, sonur Iffi, sonar Wuscfrea, og í 12. lið frá Woden, konungur í suðurhluta Northumbríu konungsríkinu Deira.
Þegar þeir voru settust að í ríki sínu Deira, með Ella sem konungi og Elfric sem leiðtoga þeirra í stríðinu, urðu ræðarar bændur, tilbúnir til að verja eigur sínar og berjast fyrir því að eignast meira landsvæði handa landsmönnum sínum. Þeir voru ceorls*, karlar, frjálsir menn (bændur) sem komu saman í samfélög fjölskyldna, innan landamerkja eða marka, og báru nöfn að viðbættum ættarnafni. Landseigandinn (bóndinn) átti húð (Hide) lands, bar vopn, hafði atkvæði og tók þátt í þinginu eða samkomuþingi sínu. Sameining svæðanna myndaði vopntake (Vopnatak), af þeim sið að snerta spjót höfðingjans sem trúnaðarmerki. Nokkur Wapentakes (vopnataka) stofnuðu Skíri, með Skírismörkum sínu. Karl (Ceorl)* var lausamaður, en Jarl (Eorl) var aðalsmaður eða höfðingi í friði og stríði, og Eolderman var höfðingi af ætt Kyning (af kyne, örlátur) eða konungur, sem bar kynehelm eða hring af gulli.[4]
Saxar, Englar og Jótar komu frá heimalöndum sínum til ýmissa svæða sem þeir settust að lokum að í Bretlandi. Þeir komu allir frá svipuðu svæði, töluðu líklega sama tungumálið og síðast en ekki síst, höfðu sömu trú. Allir þessar fyrstu ættkvíslir fylgdu Óðni eða Woden og þeir tóku trúarkerfi sitt með sér til Bretlands.Englarnir voru taldir hafa verið bandamenn á sínum tíma með fyrstu Dönum sem síðar tóku land þeirra og voru að hluta orsök þess að þeir fluttu til Bretlands. Saxar voru í svipaðri stöðu þegar þeir fluttu til Bretlands. Eftir því sem Danir urðu sterkari og valdameiri tóku þeir að ná yfir löndin og menninguna nálægt þeim – aðallega Engla og Saxa, en þeir tóku líka yfir stóran hluta Jótlands og olli því að þessi þjóðabrot fluttu til þess lands sem hafði meiri möguleika fyrir þau. Þeir kunna að hafa samlagast í nýrri menningu, en þeir myndu líklega hafa haft sínar eigin gömlu munnmælasaga um þessi fjarlæga forfeðralönd sem höfðu verið tekið yfir af þeim öðrum. Sumar þessara munnmælasögum geymdust í ljóðum og hetjusögum eins og Beowulf, Wulf og Eadwacer og Judith. Önnur slík verk eru Widsith úr Exeter bókinni. Widsith er gamalt ljóð sem geymir þjóðkonunga og hetjur Evrópu á hetjuöld Norður-Evrópu. [2]
Anglo-Saxon Chronicle færslan fyrir árið 449 segir frá því að Hengest og Horsa hafi verið boðið til Bretlands af Vortigern til að aðstoða sveitir sínar við að berjast við Piktana. Hengist og Horsa komu á stað sem heitir Ipwinesfleet og héldu áfram að sigra Pictana hvar sem þeir börðust við þá. Hengist og Horsa sendu Englum skilaboð þar sem þeir lýstu „virðisleysi Breta og auðlegð landsins“ og báðu um aðstoð. Beiðni þeirra var samþykkt og stuðningur barst. Síðar komu fleiri til Bretlands frá löndum Saxa, Englar og Jóta“. Saxar byggðu svæðin í konungsríkjunum Essex, Sussex og Wessex. Jóta byggðu svæðið Kent, Isle of Wight og svæði á aðliggjandi meginlandi sem síðar átti að vera hluti af Wessex. Austurhorn, Miðhorn, Merciar og „allir þeir sem eru norðan Humber“ komu frá svæði Angliu (skaga í Suður-Slesvík, Norður-Þýskalandi) „síðan varð aðskilnaður milli Jóta og Saxa“. Þessar sveitir voru leiddar af bræðrunum Hengist og Horsa, syni Wihtgils, sonar Witta, sonar Wecta, sonar.[3]
Engilsaxar.
Í þessu stutta yfirliti sjáum við hvernig landnám Engla og Saxa var ólíkt landnámi í óbyggðu landi, þar urðu þeir að mynda vígi eða virki gegn óvild íbúa sem fyrir voru, þannig mynduðust þorp og síðan svæði sem höfðu sín mörk og heiti þessara svæða og marka báru nöfn og einkenni germanska uppruna þeirra, þó með frávikum eftir gömlum konungssvæðum Englands og Wales. Grunneiningar landsvæða miðuðust við tiltekin fjölda bænda á svæðinu, alveg eins og í hreppunum íslensku, nöfn þeirra voru Hundred (Hundrað) eða Wapentake (Vopnatak), þessar einingar höfðu sinn eigin alþýðudómstól, líkt og Hreppsþing á Íslandi. Síðan mynduðu þessi svæði stærri einingar, eins og Shire (Skíri), Rapes, Wards líkt og þinghá á Íslandi. Þó hugtakið „hundred“ sé fyrst skráð í lögum Edmund I (939–46) sem mæling á landi sem þjónað var af hundred dómstóli, þá var það við lýði frá því á sjöttu öld og væntanlega kom með Englum og Söxum frá fyrri heimkynnum þeirra. Þessi skilgreining var tengd við svæði sem bar hundrað húða (hides) framfærslu (120 kúgildi).
* ceorl, einnig stafsett Khurl (Karl), frjáls bóndi sem var grundvöllur samfélagsins á engilsaxneska Englandi. Frjáls staða hans einkenndist af rétti hans til að bera vopn, þátttöku í staðbundnum dómstólum og greiðslu gjalda beint til konungs.
Áhrif á germanskar siðvenjur
Forn germönsk lög, (leges barbarorum, eins og rómverskir sagnfræðingar kölluðu þau) höfðu á margan hátt orðið fyrir rómverskrum áhrifum snemma á miðöldum, þar sem ýmsir germanskir ættbálkar álfunnar komust í nánari og friðsamlegri snertingu við stofnanavædda siðmenningu rómverska heimsveldisins – var óhjákvæmilegt að þeir yrðu fyrir menningaráhrifum þaðan. Margir germanskir ættbálkar og þjóðir tóku í kjölfarið að líkja eftir menningarlegum og stofnanalegum hliðum rómverskrar siðmenningar. Fáar af þessum eftirlíkingum voru jafn mikilvægar eða höfðu jafn mikil áhrif á eðli Germana eins og að tileinka sér ritlist, tækni sem breiddist út um germönsku konungsríkin og síðar í takt við kristni, trú sem byggist á læsi. Fram að þessum tímapunkti voru lög eða siðir þjóða í Norður-Evrópu í meginatriðum geymd með rúnum og munnlegri hefð: þau voru stöku sinnum kveðin upp opinberlega og studdist við siðvenjur.
Með ritmáli var þó hægt að koma fornum siðum Norður-Evrópumanna í varanlegt og meira og minna fastmótað form með bleki og pergamenti. Það var almenn tilhneiging meðal germanskra ættbálka í Evrópu að aðlögun að rómverska ritkerfinu fylgdi fljótlega mótun heildrænna landslaga. Það var líka óhjákvæmilegt að við að líkja eftir rómverskri venju um að skrifa niður lög, myndu hliðar rómverskra laga og lögfræði hafa áhrif á þessar nýju germönsku reglurnar. Hinar fjölmörgu lagalegu og hefðbundnu staðhæfingar sem mynda elstu rituðu germönsku lagareglurnar álfunnar eru til vitnis um áhrif rómverskrar tungu og rómverskra laga, þar sem hver þeirra var skrifuð á latínu (erlendu tungumáli) og var oft undir verulegum áhrifum af Justinianus keisara Býzan.
Engilsaxnesk lög og réttur
Réttarríki og stjórnskipulag Engilsaxa sem og norrænna manna byggðist á gamla germanska skipulaginu eins og fyrr sagði og það virðist ekki taka neinum breytingum fyrr en með komu Rómverja norðar í álfunni og síðar með kristninni.
Í Bretlandi var ástandið nokkuð öðruvísi en á meginlandi Evrópu þar sem Róm hafði hörfað frá eyjunni um 400 e.Kr. Þar af leiðandi voru innfæddir íbúar lausir við erlend áhrif þar til í upphaf sjöttu aldar. Árið 597 e.Kr. komu sterk rómversk áhrif aftur til Bretlands, en nú með Engilsöxum, í formi kristninnar og þar með bókstafslistina, skriftina, og læsið. Það er merkilegt að það var skömmu eftir komu fyrsta trúboðsins til Englands, undir forystu Ágústínusar, sendur af Gregoríusi I. páfa, að fyrstu engilsaxnesku lagareglurnar voru gefnar út af Æthelberht, konungi í Kent. Fyrstu sex yfirlýsingar þessara reglna fjalla eingöngu um viðurlög gegn því að misnota eignir kristinnar kirkju og embættismanna hennar, einkum að krefjast tólffaldra skaðabóta fyrir að stela úr húsi Guðs. Aftur á móti eru bætur fyrir að stela frá konungi aðeins níufaldaðar.
Sagnaritarinn Beda skrifaði á áttundu öld og segir að Æthelberht konungur (550-616) hafi, ekki látið rita lögin á latínu eins og hjá hinum germönsku ættkvíslum á meginlandinu,; heldur án fordæma, notað sitt eigið móðurmál, forn-ensku, til að rita lög og dóma, sem höfðu gildi í ríki hans og lagt niður óskrifaða hefð og venju að tilskipanir konungs væru með munnlegri framsetningu eins og höfðu verið áður.
Sem slíkar voru lagareglur Æthelberhts mikilvæg breyting á hefð engilsaxneskra laga: nú varð meginmál lagasiða Kents, eða að minnsta kosti hluti þeirra nú fast og óbreytanleg skrifleg yfirlýsing, ekki lengur háð duttlungum minninga. Lög voru nú eitthvað sem hægt var að benda á og raunverulega, dreifa með auðveldum hætti.
Hverjar sem nákvæmlega ástæður voru fyrir þessu, urðu lagareglur Æthelberhts konungs fyrstar af langri röð engilsaxneskra lagafyrirmæla sem gefin voru út í Englandi næstu 450 árin. Næstum undantekningarlaust var hver opinber útgáfa af konungslögum sem gefin voru út á engilsaxneska tímabilinu skrifuð á fornensku. Getur verið að íslenskir höfðingjar sem margir höfðu dvalist á á Bretlandseyjum og jafnvel gert samninga við enska höfðingja hafi ekki orðið fyrir áhrifum og jafnvel tileinkað sér lestur og skriftir, á talmáli sem var náskylt „danskri tungu“?
Stigveldi dómstóla
Í engilsaxneska ríkinu var stigveldi dómstóla á hverju svæði. Staðbundnir alþýðuréttir sem fyrst eru nefndir á sjöttu öld, voru þekktir sem „Hundrað“[5] réttur/dómur. Staðbundin mál voru tekin fyrir í rétti í Hundraðinu og það var skylda Hundraðsins (og allra manna að taka þátt í því) að skipuleggja eftirför að glæpamönnum á flótta.
Nokkur hundruðum voru í Skíri, undir stjórn fógeta. Mörk hundruða voru óháð bæði sóknar- og sýslumörkum sem síðar urðu til, þó oft væru þau samræmd, sem þýðir að hægt var að skipta hundraði á milli sýslna eða skipta sókn á milli hundruða. Í undantekningartilvikum, í sýslum Kent og Sussex, var sýslunni skipt ákveðin upp og nokkur hundruð , ýmist heil eða hálf, voru sett saman í stærri einingar eins og Shire og Rape.
Engilsaxneska England var vel rekið ríki. Konungurinn hafði endanlegt vald, en á 9. og 10. öld var þróað flókið stjórnkerfi sveitarfélaga til að innheimta skatta og viðhalda lögum og reglu. Þær reglur geymdu grimmilegar aðferðir til að skera úr um sekt eða sakleysi eins og réttarhöld með eldi og vatni, en einnig þróun í sanngjarnari réttarhöldum fyrir kviðdómi.
Hér má segja að hundruðin séu hliðstæða íslenska hreppsins og Skíri hliðstæða við goðorð þing.
Hvernig var haldið uppi lögum og reglu á engilsaxneska Englandi?
Í hjarta 10. aldar ríkisins var eiður tekinn af öllum frjálsum mönnum frá 12 ára aldri, að forðast þátttöku í stórum glæpum og að tilkynna þá sem gerðu það. Þessi sameiginlegi eiður gerði venjulegt fólk ábyrgt fyrir öryggi eigin samfélags. Ef maður braut eiðinn gat fjölskyldan verið dregin til ábyrgðar og gæti verið refsað og sakamanni og fjölskylda hans gæti verið þvinguð í útlegð. Ættingjar fórnarlambsins gátu krafist skaðabóta vegna meiðsla eða dauða (þetta var kallað „vergildið“). Ef ágreiningur var ekki leystur gátu fjölskyldur leitað hefnda. Þessi vígaregla er næstum eins í íslenska Baugatalinu. Samkvæmt Grágás hafði tólfvetra maður náð lögræðisaldri, í Þingskaparhætti segir að ef goði nefnir sinn mann í í dóm, „skal hann vera tólf vetra gamall, sem fyrir orði eða eiði kann að ráða“.
Tíundir (Tithings): Var hópur tíu fjölskyldna. Báru ábyrgð á að halda uppi reglu í hópnum. Framfylgdu tveimur lögum: morð og þjófnaði ef fólk dæmt að verki og var ekki um neina miskunn að ræða, eins og gert var í íslensku hreppunum samkvæmt ákvæðum Grágásar.
Tíu tíundir mynduðu Hundruð (Hundred) og yfir þeim var kjörinn Hundraðsstjóri, sem svaraði til Hersi í norræna kerfinu. Hérað eða sýslur ( Shire, Rape, Ward): Voru samsett úr nokkrum „hundruðum“ Yfirvald héraðsins var shire-reeve (sýslumaður) Hvert hérað átti sína hirð og var undir stjórn jarls. Jarl hafði vald yfir héraðsdómstólunum, en varð að gjalda konungi þriðjung af fé sem innheimt var í sektum eða sköttum af Sýslumanni.
[1] Anglo-Saxon varð þjóðernisuppruni Engilsaxa innan Bretlands og auðkennið var ekki einsleitur uppruni. Engilsaxnesk sjálfsmynd spratt af samskiptum landnemahópa frá nokkrum germönskum ættbálkum, bæði sín á milli og við frumbyggja Breta. Margir frumbyggjanna tileinkuðu sér með tímanum engilsaxneska menningu og tungumál. Engilsaxar stofnuðu hugtakið, og konungsríkið, England, og þó að nútíma ensk tunga hafi minna en 26% orða sinna úr upprunalegu tungumáli þeirra, nær það yfir langflest orð sem notuð eru í daglegu tali.
[2] https://en.wikipedia.org/wiki/Widsith
[3] Woden.https://en.wikipedia.org/wiki/Hengist_and_Horsa
[4] The Paladins of Edwin the Greatby Sir Clements R. Markham https://www.gutenberg.org/files/45543/45543-h/45543-h.htm#Page_270
[5] Hundrað dómstól, þar sem einka og sakamál voru afgreidd þar með almennum lögum. Hann kom saman mánaðarlega, á opnu svæði, á stað og tíma sem allir þekktu.https://en.wikipedia.org/wiki/Hundred_(county_division) https://wikishire.co.uk/wiki/Hundred
Í bókinni A winter in Iceland and Lapland e. Arthur Dillon pub. 1840 segir m.a: „Hreppar,“ hugtak sem að mörgu leyti er hliðstætt okkar Hundruðum;
24 Wapentake (Vopnatak)
Wapentake var ígildi ensksaxneska hundraðið í norðurhluta Danelaw. Í Domesday Book, er hugtakið notað í stað Hundraðs í Yorkshire, Five Boroughs of Derby, Leicester, Lincoln, Nottingham og Stamford, og stundum í Northamptonshire. Lögin í Wapentakes voru svipuð þeim í Hundraði með örlitlum frávikum. Samkvæmt sagnfræðingnum Tacitus á fyrstu öld, vísaði Wapentake á Norðurlöndunum til kosningu á þingi um að bregða vopnum. Í sumum sýslum, t.d Leicestershire, breytist hugtakið á tímum Domesday Book síðar í Hundrað. Í öðrum t.d Lincolnshire, hélst hugtakið áfram.
Samkvæmt Grágás merkir Vopnatak, þingslit, og eða staðfestingu dóms.
