Sigurbjörn Svavarsson
Viðskipti fyrir og eftir útrásina.
Til að skilja útrás víkingatímabilsins er rétt að líta til nokkurra þátta sem voru undirstaða hennar. Fyrir hendi þurfti að vera margskonar þróuð þekking í skipasmíðum, landbúnaði, vefnaði, og ekki síst auður. Að láta smíða skip með öllum búnaði kostaði offjár. Auður myndaðist ekki nema með tvennum hætti, af höfðingjayfirráðum eða af viðskiptum.
Danska ríkið stofnaði af einhverjum ástæðum fjórar viðskiptamiðstöðvar upp úr árunum eftir 770, Birka, Ribe, Kaupang og Hedeby. Kaupang var stofnað síðast þeirra um árið 800, en þá réðu Danir suðausturhluta Noregs, m.a Víkinni. Svo virðist sem þetta hafi verið gert til að ná stjórn á og auka við fyrirliggjandi viðskiptaleiðir í Norður- og Eystrasaltshafi, sem höfðu verið frá dögum Rómverska stórveldisins. Þetta kom því ekki úr einhverju tómarúmi og grundvöllur þessa viðskiptanets hafði verið lagður á öldinni á undan, á sjöundu öld komst aftur á efnahagslegur og pólitískur stöðugleiki hjá arftökum konungsríkja norðvesturhluta Rómaveldi.
Á sama tíma hafði Austur-Rómverska heimsveldið hnignað og hrundi síðan undan þrýstingi frá Persaveldi (Sassanian Empire of Persia) og vexti íslamska kalífaveldisins. Rómaveldi hafði aldrei náð til Skandinavía, þó svo að fornleifaupplýsingar hafi beinlínis tengt samband þeirra tveggja með viðskipti og einnig hugsanlega með norrænum málaliðum í herjum annað hvort með eða á móti heimsveldinu.
Tilkoma skandinavíska rúnaletursins á fyrstu öld e.Kr. bendir einnig á samband við læsi Rómaveldis, þar sem rúnastafir líkjast stafrófinu á myndrænan hátt og samsvara u.þ.b. sömu hljóðgildum . Sömuleiðis varð fall Rómaveldis ekki merki um lok norrænna samskipta við Evrópu. Mervíks mynt (núv. Frakkland) hefur fundist í Noregi, sem táknar samband á sjöundu öld og Karlunga heimsveldið kynntist vel uppreisn Dana. Haugur höfðingja sem grafinn var á þriðju öld í Avaldsnes í Noregi, var grafinn með ríkulegu innfluttu góssi. Meðal annars borðspili með 31 leikjum úr bláu og svörtu gleri, tinhúðuð bronsspegill, bronsvogir, mikið af bronsvösum og skífum, silfurbikarar, silfurmál fyrir drykkjarhorn og brons vínsigti, allt sem tengir erlendum viðskipum og samskiptum við Rómaveldi. Mikilvægast er að tvöfalt beitt sverð í leðurvöðva, gefið meðlimum rómverska hersins, fannst einnig í gröfinni; þvílíkur fundur gæti bent til þess að þessi maður hafi barist annað hvort fyrir eða gegn rómverska hernum einhvers staðar fyrir sunnan áður en hann snéri aftur til Avaldsnes.
Umhverfisþættir lögðu mikið af mörkum til eflingar og stækkunar viðskiptanets fyrrum Vestur-Rómaveldis. Loftslag norðvestur-Evrópu byrjaði að hlýna um árið 650 og hélt áfram næstu aldir. Skandinavía naut góðs af þessari hlýnun og varð þá viðbót við evrópska hagkerfið í upphafi áttunda aldar. Meirihluti undirlendis Noregs lá ósnortið á þessum tíma og búskapur var aðeins lítil hluti mögulegrar landbúnaðarræktunar. Þetta óræktaða land, sem kallaðist úthagi, var að einhverju leyti nýttur til nautgripabeitar. Byggt á síðari lögum í Gulathing , má sjá að úthagi var sameiginlegt land af ásettu ráði án eignarréttar. Þetta fyrirkomulag og aukin viðskipti við önnur lönd leiddi til að fleiri frjálsir bændur á síðari járnöld nýttu úthagann sem Almenning og urðu auðugir með stækkun bústofns og meiri viðskipta. Þrátt fyrir mikla sjálfstjórn treystu bændur höfðingjum til að leysa deilur og vernda þau á tímum óróa. Nýlegar fornleifar benda til þess að til staðar hafi verið stórir höfðingjabúgarðar sem höfði umsjón með minni bæjum í nágrenni þeirra og léku stórt hlutverk í hagkerfinu áður en til þéttbýlis kom. Reyndar er mjög líklegt að bú víkingaaldar hafi verið skipulögð í gegnum kerfi markaðsþorpa, á svipaðan hátt og evrópsku höfuðbólin, og krafðist mikils fjöldi þræla til að virka. Þó notkun þræla minnkaði á tíundu öld um alla Mið- og Vestur-Evrópu, hvarf það ekki í Norður-Evrópu fyrr en miklu seinna, sem bendir til að þræla hafði verið þörf utan í miklu mæli í því skyni að reka þessa bújarðir, og að fjöldi þræla og ófrjálsra hafi verið stærri hluti samfélagsins á þessum tíma en áður var haldið.
Tilvera frjálsra og stækkandi búgreina var háð getu til að beita hjarðir sínar óhindrað og fleiri þræla voru nauðsynlegir til þeirrar vinnu. Sem slíkir voru höfðingjar nauðsynlegir til að viðhalda jafnvæginu og einnig til að tryggja aðgang að þessum þrælum. Máttur höfðingja hefði verið sterkur og byggður á félagslegum samskiptum hans og sérstaklega getu til að leiða landbúnaðarsvæðið með því að dreifa afurðum og halda friðinum í kringum landsréttindi. Leiðtogi stöðugs efnahagssvæðis hefði einnig getu til að skapa og skipuleggja hernaðartækifæri; þetta birtist í formi erlendra árása sem varð síðar til að skilgreina Víkingaöldina. Auður stríðshöfðingjanna var ekki einungis fé nautgripanna, heldur einnig flytjanlegur auður til að kynna fyrir fylgjendum sínum.
Færanlegi auðinn sem fluttur var til Skandinavía frá þessum árangursríku árásum opnaði nýja leið til viðskipta í landbúnaðarhagkerfinu. Á sama tíma og norðvestur í Evrópu fór að hlýna lokuðu röð atburða fyrirliggjandi viðskiptaleiðum sem tengdu austrið og vestrið, og kann að hafa leitt til tilrauna norðurlandabúa til að opna aftur þessi viðskiptatengsl í lok áttunda aldar.
Uppgangur íslams í Miðausturlöndum og hröð útþensla við hnignun Austur-Rómaveldis, lokaði í raun Austur-Miðjarðarhafinu fyrir kristna vestrinu í lok sjöundu aldar. Meðan Miðjarðarhafið hafði verið leiðin til eflingar Rómaveldis, varð það nú orðið hindrun. Átök og einangrun í Kína og Austur-Asíu lokuðu einnig Silkiveginum til vesturs og takmarkaði enn meira eftirsóttar vörur og lúxusvarning þaðan sem eitt sinn hafði hindrunarlaus til vesturlanda.
Borgir og bæir á þjóðleiðum Rómverska heimsveldisins voru lagðir í rúst eftir fall Vestur-Rómverska veldisins og hélt áfram að fækka. Þetta var áfall og allt efnahagslíf Vestur-Evrópu leið fyrir það. Samt gæti það hafa orðið til að draga norðurlandabúa úr heimalöndum sínum í norðri í leit að auði; minnkandi vöruflæði til Norðurlanda frá V-Evrópu sem hafði byggst á vöruskiptum neyddi þá til að leita auðs annað og þeir ferðuðust langar leiðir til að leita þess. Þeir settu upp viðskiptastöðvar í Baltnesku löndunum sem stækkuðu og efldust. Vörur úr austri komu í stað hefðbundinna vara frá V-Evrópu, þannig opnuðu þeir beina leið frá heimalöndum sínum niður til Austurlanda. Árið 761 staðfesti Abbasídaveldið eða Kalífaríkið sem var þriðja íslamska stórveldið yfirráð sín í Miðausturlöndum og flutti höfuðborg sína til Baghdad árið 762. Þetta færði Kalífið nær silfurnámunum og leiddi til mikillar útflutnings á silfri. Samsetning silfursjóða benda til þess að silfrið hafi lagt leið sína til Skandinavíu fyrst um Suður-Kákasus og síðan upp í Austur-Evrópu áður en komið var til Eystrasaltsríkjanna og Norðursjó. Mikið magn af silfri kom inn í hagkerfi svæðisins milli Miðausturlanda og Skandinavíu, sem örvaði langtímaviðskipti enn og aftur. Meðan kristna vestrinu hafði verið lokað frá íslömskum Mið-Austurlöndum, gat hið hlutlausa sænska Rus, fengið að kanna og koma á viðskiptaleiðum til Byzantium og Baghdad um austurleiðina. Birka, sem var stofnuð um 770, er frá þessu tímabili sem og Reric og Truso í Eystrasalti.
Karlamagnúsar heimsveldið var mikilvægt bæði til að örva viðskipti í Skandinavíu, en ögraði einnig Dönum á Jótlandsskaga með hernaðaraðgerðum til þess að auka og vernda lönd sín. Karlamagnús hafði verið að efla heimsveldi sitt norður í germönsk (saxnesk og frísneska) lönd á árunum 770 og 780. Frísland og Saxland voru að lokum hertekin af Frökkum árið 785, þremur árum eftir hinn fræga fjöldamorð í Verden. Þetta hvatti eflaust dönsku konunganna til að hefja sameiningu á seinni hluta áttunda aldar og grípa til hernaðarsamtaka. Reyndar hóf Karlamagnús baráttu sína við Godfrid Danakonung á fyrsta áratug níundu aldar og þetta hélt áfram til andlát Frakkakeisarans. Godfrid brást við ógnunum með því að ráðast fyrst á franskar strendur með litlum flotum og síðar með stærri flota og krefjast skatta þar. Karlamagnús reyndi að byggja upp flota til að sporna við dönsku ógninni, en Guðfrid hafði betur. Danakonungur eyðilagði lið frakka sem sem hélt Reric í Eystrasaltinu og flutti kaupmenn þaðan með valdi til nýstofnaðs danska bæjarins Hedeby árið 808.
Á sama tíma segir Royal Frankish Annals að Godfrid hafi hafið byggingu á Danavirki, víggirðingu sem átti að skilgreina landsvæðið milli danska Jótlands og franska veldisins . Danir tóku ekki vel á móti útrás norður á bóginn.
Þrátt fyrir fjandskap þeirra virðist Godfrid hafa orðið fyrir miklum áhrifum frá konungsdæmi Karlamagnúsar, í skattlagningu og útrás, þó að danska konungsríkið starfaði meira í gegnum siglingakerfi en með landamærum. Það er almennt viðurkennt að Kaupang var stofnað af danska ríkinu um 800, þrátt fyrir aðskilnað þess frá Jótlandi yfir haf að fara. Skiringssal var þegar annasamur viðskiptastaður í Norðursjó og Óslóarfirði og Godfrid hafði greinilega mikinn áhuga á þeim auði sem viðskipti á Viken svæðinu gæfi. En það virðist sem danska yfirstjórn væri ekki alveg velkomin. Árið 813 skráir Royal Frankish Annals að tveir prinsar úr Danmörku, Harald Klak og Reginfrid gátu ekki komið sem sendimenn til frönsku hirðarinnar vegna þeir höfðu verið sendir til Vestfold með her sinn til að setja niður uppreisn gegn dönsku yfirstjórn þar. Þetta sýnir að Norðmenn voru ekki vel við áhrif Dana í Vestfold og hugsanleg áhrif þeirra á hagsmuni norskra konunga í Skosku eyjunum og á Írlandi.
Kannski sáu prinsarnir tækifæri í Vestfold til að öðlast frelsi, því danska ríkið lenti í tímabili óstöðugleika vegna erfðabaráttunnar eftir andlát beggja Godfrid og Hemming, svo og síðari árásir gegn Frökkum . Hver sem ástæðan var þá var uppreisnin barin niður og danska ríkið hélt yfirráðum yfir svæðinu. Vestfold var mikilvæg mörk dansks konungsvalds í norðri og vestri, gegnt Bretland.
Ekki löngu seinna eftir dauða Hemming Danakonungs, var tilkynnt að Sigfrid, barnabarn Guðfríðs konungs, og Anulo, barnabarn Haraldar konungs, vildu vera sammála hver af þeim tveimur ætti að verða konungur. Áður en þeir gátu samþykkt, söfnuðu þeir saman her og báðir voru drepnir í bardaga.
Skipulag bæjarins Kaupvangs
Kaupangur var ekki tilviljun í viðskiptaneti Dana. Fornleifafræðin bendir til þess að bærinn hafi verið settur niður af ásettu ráði komið og lagt upp með vísvitandi skipulagi. Sá sem hafði stjórn á Vestfold á þessu tímabili ætlaði að tengja staðinn við stærra viðskiptanet. Staðsett vestan megin við við opnum Óslóarfirði með krökt af eyjum framan við.
Kaupang í Skiringssal byrjaði sem árstíðabundin staður einhvern tíma milli 790 og 800. Innan áratugs hafði staðurinn breyst í fasta byggð sem starfaði með sérhæfðri framleiðslu og viðskiptum um langar veg. Engar vísbendingar eru til sem styðja þá hugmynd að Kaupang hafi starfað sem langtíma árstíðabundin markaður og viðskiptamiðstöð fyrir 790, samanborið við byggð við Ribe, sem virkaði fyrst sem verslunarstaður og aðeins síðar sem varanleg þéttbýli.
Útlit Kaupangs bendir til snemma borgarskipulags og var ætlað að vera varanleg staðsetning frá upphafi og óx fljótt. Kaupang væri markvisst búið til sem varanlegt borgarsamfélag, líklega af yfirmanni höfðingja eða einveldi sem hhafði stjórn á svæðinu.
Þegar Karlamagnusar heimsveldið hnignaði sem alþjóðlegu mikilvægi gerðu tækifærin það líka frankir/ frísískir kaupmenn fluttu til Kaupang. Þegar viðskiptum lauk við Frakkland hóf Kaupang að treysta meira á viðskipti vestur til Bretlandseyjum og Írska hafinu. Árás víkinga á Karlamagnusar heimsveldið hafði breytt snertimynstrinu og vissulega haft áhrif á viðskiptaleiðir. Þetta er augljóst í samhenginu um hnignun Dorestad en örvaði Ribe og jafnvel Hedeby og Birka líka. Ljóst er að Kaupang lifði aðeins vegna endaloka Dorestad og tengingu við Bretlandseyjar, Írland og löndin við austanverð Eystrasalt.
Dublin
Dublin tengdist Skandinavíska viðskiptanetinu við stofnun þess af vestnorskum hópum og hvernig árangur hennar sem viðskiptamiðstöð þróaðist í að verða sjálfstætt borgarríki / ríki ótengt stjórnmálum á norðurlöndunum. Dublin hafði góð viðskiptaáhrif fyrir Írland og efldist brátt af þeim auði sem skandinavíska viðskiptanetið færði þangað, jafnvel þótt víkingar ættu í stríði við írsk konungsríki og hafi tekið marga írska þræla. Því má halda fram að Dublin hafi verið órjúfanlegur tengill í skandinavíska viðskiptanetinu.
Með vísan í írska annálanna um innrásir víkinganna má skilja af hverju víkingar stofnuðu Dublin, hvernig samkeppni ýmissa víkingahópa og að írskir konungar börðust um stjórn á borginni án þess að rjúfa þetta viðskiptanet og hvernig auður hennar gat verið óháður ólíkum hagsmunum víkingahöfðingja í Skandinavíu, en engu að síður hluti af skandinavíska viðskiptanetinu. Sjálfstæði Dyflinnar í Írlandi, svo og sjálfstæði frá Skandinavíu leiddi til þess að borgin lifði víkingaöldina.
Vesturströnd Noregs og áhugi á Írska hafinu
Í Vestur-Skandinavíu var fyrir hendi sjálfstætt viðskiptanet sem náði um alla vesturströnd Noregs frá norðurhluta Hálogalands þaðan áfram suður ströndinni áður en það tengdist síðan við stærra viðskiptaneti sem náði austur og suður, sem aðallega var stjórnað af herjum frá danska ríkinu. Á þessari fornu leið var ekkert þéttbýli fyrir elleftu öldina, en fimm fyrstu konungsríkin, Urnes, Avaldsnes, Fitjar, Alrekstad og Seim höfðu verið mikilvægar miðjur í vesturhluta Skandinavíu. Borg, í Lofoten,verður einnig að vera með sem miðja sem tengdi konungssalinn við álfuna, Bretlandseyjum og suðaustur Noregi. Borg er sérstaklega tengd Kaupang. Vestur-Skandinavar opnuðu viðskiptaleiðina yfir Norðursjó til Bretlands og Írlands í lok áttunda aldar. Uppgreftir á ýmsum stöðum á vesturströnd Noregs staðfesta kenninguna um að skandinavíska útþensla til Bretlandseyja og Írlands hafi hafist þaðan, en ekki frá Jótlandi sem hluti af leiðangri sem eignaður var Godfrid konungi og Danska ríkið. Grafhýsi í Rogalandi, Hörðalandi, Sogne og Mæri sýna mikið magn af einstakri málmsmíði frá níundu öld. Margt er vitað að vera eingöngu írskt og bendir til þess að íbúar vesturstrandar Noregur hafði opnað sitt eigið viðskiptanet milli Noregs og Írlandshafs.
Margt bendir til gríðarmikilla flutninga á vörum, fólki og hugmyndum í báðar áttir. Tækniþróun skipa á Avaldsnes svæðinu er að lokum það sem opnaði leiðina í Írlandshaf. Skipin voru vel búin og meðfærileg með bæði seglum og kraft áranna, grunnur kjölur gerði þeim kleift að sigla um ár sem og opinn haf. Fyrstu skipin sem vitað er að geta siglt yfir opið haf voru smíðuð síðari hluta áttunda aldar á vesturströnd Noregs. Storhaug skipið, sem var smíðað árið 770 og grafinn árið 779, og Grønhaug skipið, sem var smíðað árið 780 og grafið á milli 790 og 795 gefa vísbendingar um þróun skipsbyggingartækni sem komu fram á undraverðan hátt verkfræði sem gerði víkingum kleift að ferðast lengra og lengra. Þessi tækni þýddi að skipum og flotum tókst að yfirgefa Eystrasalt og fara árfarvegi suðaustur í A-Evrópu og leyfði þeim að eflast vestur um haf og ferðast út á opnu hafi Norður-Atlantshafs og niður til Írlandshafs.
Landfræðilega er Vestur-Noregur betur í stakk búinn til að ná yfirráðum sínum í Írska hafinu en Jótlandsskaginn eða aðra hluta Suður-Skandinavíu. Reyndar voru norður-skosku eyjarnar stökkpallur frá Björgvin. Það er hægt að sigla frá Hörðalandi til Hjaltlands á tuttugu og fjórum klukkustundum með góðum vindi, þó ferðin hefði tekið tvo daga að meðaltali. Þar sem Shetland liggur beint vestur þyrftu þessir landkönnuðir aðeins að setja skip sín suð-suðvestur til að ná til annarra eyja í Norðursjó. Frá Hjaltlandi var hægt að ferðast um alla víðáttu Írlandshafs án þess að missa sjónar af landi. Þó fyrstu tuttugu og fjórar klukkustundirnar gætu hafa verið hættulegar, vóg ávinningurinn upp áhættuna. Í lok áttunda aldar var opið viðskiptanet vestur og suður til Írlands.
